Vụ bắn nhầm khiến các hãng hàng không ngại bay qua Iran

Phòng không Iran năm 2020 từng bắn rơi máy bay dân dụng Ukraine làm 176 người thiệt mạng, khiến nhiều hãng hàng không e ngại thảm họa lặp lại khi căng thẳng leo thang.

Hãng hàng không lớn nhất nước Đức Lufthansa hôm 12/4 thông báo hủy toàn bộ chuyến bay đến và đi từ Tehran cho tới hết ngày 18/4, đồng thời ngừng sử dụng không phận Iran. Hãng hàng không Áo Austrian Airlines, công ty con của Lufthansa, cũng ra quyết định tương tự.

Động thái này phản ánh lo ngại về nguy cơ nổ ra đụng độ trực tiếp giữa hai cường quốc khu vực là Israel và Iran, trong bối cảnh Tehran được cho là sẽ tung đòn đáp trả Tel Aviv sau vụ khu sứ quán của nước này ở Syria bị tập kích. Quyết định của các hãng hàng không mang tính đề phòng, nhằm tránh lặp lại thảm họa với chuyến bay mang số hiệu PS752 của hãng Hàng không Quốc tế Ukraine (UIA) hồi năm 2020.

Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) rạng sáng 8/1/2020 phóng hàng loạt tên lửa đạn đạo vào hai căn cứ Mỹ ở Iraq, nhằm trả đũa vụ Washington hạ sát tướng Qassem Soleimani. Điều này khiến lực lượng phòng không Iran phải sẵn sàng đối phó với các đòn tập kích đường không đáp trả từ Mỹ.

Chuyến bay PS752 cất cánh từ sân bay quốc tế Imam Khomeini ở thủ đô Tehran của Iran lúc 6h12, chậm hơn một giờ so với kế hoạch. Ba phút sau, phi cơ trúng tên lửa đầu tiên khi đạt độ cao 2.400 m và đang bay theo tuyến đường định sẵn. Quả đạn thứ hai lao vào chiếc Boeing 737-800 sau đó khoảng 30 giây, khiến nó bốc cháy dữ dội.

Nhân chứng dưới mặt đất cho biết máy bay quay đầu, cố gắng trở về hạ cánh khẩn cấp tại sân bay Imam Khomeini nhưng không thành công. Phi cơ lao xuống khu vực gần làng Khalaj Abad ở ngoại ô Tehran lúc 6h18, ba phút sau khi trúng tên lửa đầu tiên.

Toàn bộ 176 người trên máy bay, gồm 167 hành khách và 9 thành viên tổ lái, thiệt mạng. 6 nước có công dân trong chuyến bay là Iran, Canada, Ukraine, Thụy Điển, Afghanistan và Anh.

Giới chức Iran ban đầu phủ nhận khả năng PS752 trúng tên lửa và cho rằng chiếc Boeing 737 đã gặp sự cố kỹ thuật. Tuy nhiên, IRGC ngày 11/1/2020 thừa nhận một kíp phòng không Tor-M1 đã bắn nhầm máy bay do "tưởng là tên lửa hành trình Mỹ".

Tướng Amirali Hajizadeh, khi đó là tư lệnh lực lượng không gian vũ trụ thuộc IRGC, cho biết vụ bắn nhầm xảy ra khi lực lượng vũ trang Iran đặt trong tình trạng sẵn sàng chiến đấu cao độ và "nguy cơ nổ ra chiến tranh cao chưa từng có".

Tổ hợp Tor-M1 có tầm bắn tối đa khoảng 12 km, khiến kíp vận hành chỉ có chưa đầy 20 giây từ khi phát hiện mục tiêu đến khi nó vượt khỏi tầm khống chế. "Họ chỉ có 10 giây để quyết định phóng đạn hay không", tướng Hajizadeh cho hay.

Xe chiến đấu Tor-M1 được Iran nâng cấp hồi năm 2013. Ảnh: ANNA News

"Đó là khoảng thời gian cực ngắn để suy nghĩ và hành động. Hoàn cảnh này khiến quy tắc giao chiến được nới lỏng hơn, kèm theo đó là áp lực tâm lý khi phải đối phó với nguy cơ bị tấn công bất cứ lúc nào. Họ có thể nghiêng về phương án 'bắn trước hỏi sau' trong trường hợp này", Michael Elleman, chuyên gia phòng thủ tên lửa tại Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế (IISS), nhận xét.

Một quan chức Iran thừa nhận kíp tên lửa phải hành động độc lập vì liên lạc bị gián đoạn. Tờ Telegraph của Anh cho rằng cách giải thích hợp lý nhất là kíp tên lửa chủ động tắt hệ thống thông tin liên lạc, nhằm ngăn phương tiện tác chiến điện tử của Mỹ phát hiện và tấn công họ.

Hành động này khiến trắc thủ Tor-M1 bị hạn chế đáng kể về nhận thức chiến trường tổng quát, cũng như không biết được máy bay dân dụng nào vừa cất cánh ở sân bay gần đó. Trong hoàn cảnh như vậy, những người lính non kinh nghiệm hoặc không được huấn luyện kỹ càng rất dễ phạm sai lầm thảm họa.

Trong nhiều ngày sau đó, dữ liệu từ trang Flighradar24 cho thấy vùng trời Iran gần như "vắng tanh", hầu hết máy bay đều cố vòng qua khu vực này.

Mảnh vỡ máy bay Ukraine sau vụ bắn nhầm ngày 8/1/2020. Ảnh: AFP

Iran mở phiên tòa xét xử 10 quân nhân ở nhiều cấp bậc khác nhau hồi tháng 11/2021, sau đó thông báo bắt đầu trả tiền bồi thường 150.000 USD cho gia đình nạn nhân. Giới chức Ukraine và Canada, những quốc gia có số công dân thiệt mạng nhiều thứ hai trên chuyến bay, chỉ trích động thái này và khẳng định bồi thường không nên được giải quyết qua những tuyên bố đơn phương.

Truyền thông Iran tháng 4/2023 thông báo một chỉ huy thuộc lực lượng vũ trang nước này đã lĩnh án tù cao nhất là 10 năm vì làm trái mệnh lệnh, phóng hai tên lửa khi không được phép, dẫn tới vụ bắn nhầm. 9 quân nhân khác bị kết án 1-3 năm tù.

Vũ Anh (Theo Forbes, Reuters)