Nhà tù 'Sói Bắc cực' nơi Navalny tử vong

Nhà tù "Sói Bắc cực", nơi nhà hoạt động đối lập Alexei Navalny đột tử, là một trong những cơ sở giam giữ nghiêm ngặt nhất nước Nga.

Cơ sở Cải huấn số Ba (IK-3), còn được biết đến với biệt danh nhà tù "Sói Bắc cực", nằm tại khu tự trị Yamalo-Nenets thuộc tỉnh Tyumen phía bắc nước Nga, tại vùng Siberia quanh năm băng giá. Ngày 16/2, nhà tù nổi tiếng khắc nghiệt này trở thành tâm điểm chú ý của dư luận khi giới chức Nga thông báo Alexei Navalny, nhà hoạt động đối lập nổi bật hàng đầu trên chính trường nước này, đột ngột qua đời trong khi bị giam.

Theo thông cáo từ Cơ quan Cải huấn Liên bang (FSIN), Navalny được xác nhận tử vong lúc 14h17 ngày 16/2. Trước đó, ông bất tỉnh sau khi đi dạo và được bác sĩ cấp cứu trong chưa đầy 10 phút, song mọi nỗ lực hồi tỉnh Navalny đều thất bại.

Navalny được chuyển đến nhà tù "Sói Bắc cực" từ cuối năm ngoái để thi hành tổng cộng hơn 30 năm tù vì các cáo buộc như vi phạm điều khoản án treo, biển thủ, coi thường tòa án, kích động và tài trợ cực đoan, sáng lập tổ chức phi chính phủ bất hợp pháp, truyền bá chủ nghĩa phát xít và kích động trẻ em hành động nguy hiểm.

Tòa án cho rằng những tội danh này buộc giới chức Nga phải chuyển Navalny đến cơ sở cách xa xã hội, hạn chế khả năng tham gia chính trị, hạn chế thăm tù và gửi thư từ. Nhà tù này giáp vùng biển Kara hướng vào Bắc Băng Dương, cách Moskva 1.900 km.

Nhà tù "Sói Bắc cực" được xây từ năm 1961 trên khuôn viên từng là trại dành cho người chịu án phạt lao động khổ sai (gulag) ở làng Kharp, nơi có khoảng 5.000 dân. Khu vực này bao quanh bởi đồi núi, băng tuyết và đầm lầy nên điều kiện giao thông rất hạn chế.

Giám thị tuần tra cạnh hàng rào nhà tù IK-3, nằm gần làng Kharp thuộc khu tự trị Yamalo-Nenets ở tỉnh Tyumen phía bắc nước Nga, vào ngày 29/12/2023. Ảnh: Reuters

Giám đốc nhà tù IK-3 là Vadim Kalinin, nhậm chức từ tháng 3/2021. Ông từng giữ chức phó quản ngục ở trại IK-8, cũng nằm trong khu tự trị Yamalo-Nenets. Những cựu tù ở IK-8 mô tả Kalinin điều hành cơ sở này với "bàn tay sắt" từ đầu thập niên 2000 để chấm dứt tình trạng "trộm cắp hoành hành".

"Sói Bắc cực" đang giam hơn 1.050 tù nhân phạm tội đặc biệt nghiêm trọng, trong đó có những kẻ sát nhân hàng loạt, ấu dâm, cưỡng hiếp và thường đang chịu bản án hơn 20 năm tù, theo giới hoạt động nhân quyền Nga.

Nhiều vụ bạo lực từng được ghi nhận trong IK-3 những năm qua. Hồi tháng 7/2023, tòa án thành phố Labytnangi xét xử 4 cựu quản ngục IK-3 với cáo buộc "lơ là trách nhiệm gây chết người", trong đó hai người bị truy tố với tội danh đánh phạm nhân đến chết.

Kể từ khi bị đưa tới IK-3, Navalny đã 27 lần bị đưa vào khu biệt giam. Kira Yarmysh, thư ký của ông Navalny, hôm 14/2 cho biết nhà hoạt động này bị đưa vào khu biệt giam trong vòng 15 ngày, chỉ hai ngày trước khi ông qua đời.

Trong khi giới chức Nga tuyên bố cần thời gian để khám nghiệm và làm rõ nguyên nhân cái chết của Navalny, RT dẫn nguồn thạo tin tiết lộ nhà hoạt động đối lập qua đời vì "huyết khối" làm nghẽn mạch máu. Giới chức tại IK-3 sau đó lại thông báo cho mẹ của Navalny rằng ông "đột tử".

Tuy nhiên, một cựu tù nhân giấu tên từng thụ án gần 5 năm ở IK-3, trong đó có khoảng hai năm biệt giam, hoài nghi thông tin do giới chức quản lý nhà tù đưa ra, theo trang tin Meduza của Nga. Người này cho biết khu biệt giam nằm tách biệt khỏi trung tâm phức hợp IK-3 đến mức nó được xem là "nhà tù bên trong nhà tù", nên bác sĩ khó có thể tiếp cận để hỗ trợ y tế cho Navalny trong vòng 10 phút.

Trại IK-3 có một phân khu gồm các buồng giam một người, được gọi là EPKT, với quy chế an ninh còn chặt chẽ hơn tiêu chuẩn "giam giữ nghiêm ngặt" của Cơ quan Cải huấn Liên bang Nga. Đây là khu vực chuyên giam các phạm nhân "liên tục vi phạm" quy chế nhà tù. Navalny bị chuyển đến EPKT trong vòng một năm từ tháng 9/2023.

Tù nhân ở khu EPKT bị hạn chế tiếp xúc gần như tuyệt đối, đến mức các phạm nhân khác trong trại "Sói Bắc cực" gần như không biết ai đang bị giam ở khu vực này.

Một cựu tù nhân khác của IK-3, người ra tù năm 2022, mô tả khu EPKT còn có phòng kỷ luật (SHIZO), có thể hiểu là phòng biệt giam trong khu biệt giam, dùng để phạt những tù nhân tiếp tục vi phạm quy định, với thời hạn giam thường là 15 ngày.

Russia Behind Bars, tổ chức vận động nhân quyền cho phạm nhân tại Nga, từng khiếu nại rằng những phòng SHIZO có điều kiện giam giữ "tương tự tra tấn".

"Tôi không tin rằng nhân viên y tế có thể đến cấp cứu Navalny ngay lập tức. Đó là chuyện không tưởng", một cựu tù nhân IK-3, ra tù năm 2018, nhận định.

Ông cho hay quy chế an ninh của trại "Sói Bắc cực" là tù nhân khi cần cấp cứu được chuyển đến khu y tế chứ không phải ngược lại. Trong suốt những năm ngồi tù, ông chưa bao giờ thấy bác sĩ rời khu y tế đến tận phòng giam điều trị cho phạm nhân.

Một số cựu tù nhân khác cáo buộc nhân viên y tế trại giam phớt lờ yêu cầu điều trị. Họ cho rằng đây là một phần trong nỗ lực "dằn mặt" những tù nhân có xu hướng thách thức quy định trong trại. Một cựu tù nhân kể rằng ông từng tìm cách phản đối bằng cách nuốt vật thể bằng kim loại, nhưng không được nhập viện dù đã xuất hiện triệu chứng viêm ruột. Người này chỉ được phẫu thuật lấy vật thể ra khỏi bụng sau khi ra tù.

Các trợ lý của Navalny tiết lộ ông nhiều lần khiếu nại với ban quản lý nhà tù lẫn các cấp cao hơn về điều kiện giam giữ. Những lần khiếu nại như vậy tạo cơ hội để ông xuất hiện trước tòa, gửi thông điệp tới công chúng Nga và người ủng hộ thông qua video.

Một ngày trước khi qua đời trong tù, ông xuất hiện trên video từ nhà tù IK-3, trình bày với các thẩm phán ở Moskva sau khi xảy ra "tranh cãi" vì một quản ngục tìm cách tịch thu bút của ông. Trong video, Navalny đứng sau khung cửa có song sắt, mặc đồng phục tù nhân màu đen và dường như vẫn khỏe, thậm chí còn cười đùa với thẩm phán.

Thông tin này khiến bối cảnh cái chết của Navalny thêm bí ẩn, do giới chức Nga thông báo ông "bất tỉnh sau khi đi dạo", dù ông đang bị biệt giam.

Lịch sinh hoạt và điều kiện giam giữ của Navalny tại IK-3 không được giới chức Nga công bố, nhưng ông từng chia sẻ thông qua trợ lý rằng ông được phép đi bộ vào khoảng 6h30 mỗi sáng.

Một số cựu tù IK-3 xác nhận tù nhân biệt giam vẫn được hưởng tiêu chuẩn vận động thể chất, thông thường khoảng một tiếng mỗi ngày. Trong thời gian đi dạo, phạm nhân được đưa vào một khoảnh sân nhỏ, bao phủ xung quanh và phía trên là hàng rào lưới sắt. Meduza dẫn các nguồn thạo tin cho biết camera tại sân vận động thể chất gần khu biệt giam ở IK-3 đã bị hỏng, nên không có bất cứ hình ảnh nào về giây phút cuối của Navalny.

"Phạm nhân luôn được đưa vào khoảnh sân này một mình. Nếu ai khác cùng có mặt, dó thường là người được cài vào để moi thông tin", người cựu tù IK-3 được thả vào năm 2023 kể lại.

Vị trí nhà tù IK-3 cạnh làng Kharp, thuộc khu tự trị Yamalo-Nenets ở tỉnh Tyumen phía bắc nước Nga. Đồ họa: BBC

Điều kiện giam giữ khắc nghiệt ở trại giam "Sói Bắc cực" đã khiến người ủng hộ Navalny và một số quan chức phương Tây bày tỏ lo ngại sau khi ông bị chuyển đến đây.

Sergei Davidis, nhà hoạt động nhân quyền tại Nga, hồi tháng 12/2023 đề nghị chính phủ nước này đóng cửa mọi nhà tù ở làng Kharp vì điều kiện giam giữ quá khắc nghiệt và địa điểm hẻo lánh gây khó cho giám sát, quản lý.

"Không nên đặt bất kỳ nhà tù nào ở Kharp. Những nhà tù ở khu vực này không mang lại hiệu quả nào, ngoại trừ mục đích khiến cho cuộc đời của phạm nhân thêm khốn khổ và lãng phí ngân sách chính phủ", ông viết.

Thanh Danh (Theo Meduza, BBC, Independent)