Cuộc chiến chống ma túy khiến ông Duterte bị bắt

Cuộc chiến mạnh tay trấn áp tội phạm ma túy từng được xem là di sản nhiệm kỳ của ông Duterte, nhưng cũng là nguyên nhân khiến ông lọt tầm ngắm của ICC.

Cựu tổng thống Philippines Rodrigo Duterte bị bắt ngày 11/3 theo lệnh của Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) với cáo buộc phạm "tội ác chống lại loài người" liên quan cuộc chiến chống ma túy khi còn đương nhiệm.

Cuộc chiến chống ma túy được xem là di sản nổi bật trong sự nghiệp chính trị của ông Duterte, từ khi ông còn là thị trưởng Davao, thành phố lớn thứ hai Philippines, trong giai đoạn 1988-2013.

Trong hơn hai thập kỷ lãnh đạo chính quyền Davao, ông Duterte điều hành cuộc chiến chống ma túy với những chính sách quyết liệt, nổi bật trong số đó là việc thành lập lực lượng có tên Biệt đội Tử thần Davao (DDS) từ năm 1993, với thành phần chính là các cựu phiến quân hoặc cựu cảnh sát ở thành phố.

Edgar Matobato, một cựu thành viên DDS, trong phiên điều trần trước Thượng viện Philippines năm 2016 cho hay chính thị trưởng Duterte đã cho xây dựng DDS với nhiệm vụ "tiêu diệt những tên tội phạm như bọn bán lẻ ma túy, những kẻ hiếp dâm hay cướp giật". "Đó là những người bị chúng tôi bắn chết mỗi ngày", Matobato cho biết.

Theo Matobato, chiến thuật điển hình của DDS là đi từng nhóm nhỏ hai hoặc ba người trên những chiếc xe máy không gắn biển số để tiếp cận mục tiêu, rồi bắn nạn nhân tại những nơi như quán bar, chợ, siêu thị hoặc những nơi đông người khác. Cảnh sát thường rất lâu sau mới có mặt, và cũng không quan tâm đến việc thu thập chứng cứ ở hiện trường.

Sự quyết liệt trong nỗ lực chống ma túy ở Davao được coi là một trong những yếu tố giúp ông Duterte giành chiến thắng trong cuộc tranh cử tổng thống năm 2016. Tại cuộc vận động tranh cử cuối cùng năm đó, ông nói với đám đông rằng "hãy quên đi luật nhân quyền".

"Nếu các bạn là những kẻ buôn bán ma túy hay cướp bóc, tốt nhất nên rời đi. Bởi vì tôi sẽ giết các bạn", ông Duterte nói, thêm rằng sẽ cho bản thân và lực lượng an ninh được hưởng quyền miễn tố ngay cả khi họ "giết người nhiều lần".

Ông Rodrigo Duterte cầm khẩu súng trường tại trụ sở của Cảnh sát Quốc gia Philippines ở thành phố Quezon tháng 4/2018. Ảnh: AP

Duterte tuyên bố chiến dịch của ông ở Davao đã giúp đảm bảo an toàn cho người dân. Ông cũng nhắc lại ý định về cuộc trấn áp bạo lực, nói rằng "tôi yêu cầu giết 5 tên tội phạm mỗi tuần để có thể xóa sổ họ".

Ông không ngần ngại thừa nhận vai trò của mình trong DDS. "Họ nói rằng tôi là một phần của biệt đội tử thần? Đúng, đúng là như vậy đấy", ông Duterte nói, thêm rằng mình từng tự tay bóp cò bắn vào các nghi phạm trong một vụ bắt cóc.

Sau khi thắng cử, ông Duterte không mất nhiều thời gian để nhân rộng mô hình cuộc chiến chống ma túy ở Davao trên toàn Philippines. Kể từ khi ông Duterte nhậm chức ngày 30/6/2016 cho đến cuối năm đó, cảnh sát Philippines đã giết hơn 2.000 người. Nhiều nhân chứng kể lại rằng sau khi bắn hạ nghi phạm, cảnh sát nhét vũ khí vào tay họ, dàn dựng hiện trường như một vụ đấu súng.

Các tổ chức nhân quyền và Liên minh châu Âu (EU) khi đó đã nhiều lần chỉ trích ông Duterte, yêu cầu ông chấm dứt các vụ giết người không qua xét xử của cảnh sát trên đường phố. Nhưng điều này không làm suy giảm danh tiếng của ông Duterte. Kết quả thăm dò dư luận do tổ chức nghiên cứu Social Weather Stations công bố tháng 12/2016 chỉ ra 77% người dân Philippines hài lòng với thành tích của tổng thống.

Khi nhiệm kỳ 6 năm của ông Duterte kết thúc năm 2022, chính quyền thông báo hơn 6.200 người được mô tả là "nghi phạm ma túy" đã bị lực lượng an ninh giết. Song các nhóm nhân quyền ước tính con số thực tế lên tới hàng chục nghìn người.

Một báo cáo của Liên Hợp Quốc cho hay hầu hết nạn nhân bị cảnh sát bắn chết là nam thanh niên nghèo ở thành thị. Và cảnh sát, những người không cần lệnh khám xét hoặc lệnh bắt để thực hiện các cuộc đột kích, đã buộc nghi phạm phải nhận tội hoặc có nguy cơ bị bắn chết.

Những người chỉ trích cho biết nhiều mục tiêu bị cảnh sát nhắm đến trong chiến dịch của ông Duterte là những kẻ buôn bán ma túy nhỏ lẻ trên đường phố, không phải các trùm ma túy lớn. Nhiều gia đình Philippines cho biết con cái, anh em hoặc chồng của họ thiệt mạng chỉ vì ở sai địa điểm và thời điểm.

Reymie Bayunon cho biết con trai 7 tuổi Jefferson đã bị bắn chết ở thành phố Calooncan vào tháng 4/2019 sau khi chứng kiến một vụ giết người trong khu phố. Cô đã khởi kiện nhưng bị một nhóm cảnh sát đe dọa.

Mary Ann Domingo kể rằng chưa đầy 3 tháng sau khi ông Duterte nhậm chức, một nhóm cảnh sát xông vào căn hộ nhỏ của bà ở Caloocan và đưa hầu hết gia đình ra ngoài. Lần cuối bà nhìn thấy bạn đời Luis Bonifacio còn sống là khi ông đang quỳ gối trên sàn và giơ cao tay qua đầu.

Gabriel, con trai 19 tuổi của Domingo, bị bắn chết sau khi cầu xin tha mạng cho cha. Domingo sau đó nhìn thấy thi thể của họ tại bệnh viện. Bà đã theo đuổi vụ kiện chống lại các sĩ quan từ năm 2017. Vào ngày 18/6/2024, thẩm phán phán quyết rằng bốn sĩ quan liên quan tới cuộc đột kích đã phạm tội giết người.

Năm ngoái, Hạ viện Philippines mở cuộc điều tra về cuộc chiến chống ma túy của ông Duterte. Cựu tổng thống từ chối làm chứng tại Hạ viện nhưng đã xuất hiện tại phiên điều trần Thượng viện hồi tháng 10.

"Đừng đặt câu hỏi về chính sách của tôi vì tôi sẽ không xin lỗi hay bào chữa. Tôi đã làm những gì phải làm dù bạn có tin hay không. Tôi đã làm điều đó vì đất nước của tôi", ông Duterte nói.

Ông tuyên bố "chịu hoàn toàn trách nhiệm pháp lý", khẳng định lực lượng an ninh chỉ thực thi mệnh lệnh do ông đưa ra.

Mary Ann Domingo cầm ảnh chân dung chồng và con trai bị cảnh sát bắn chết tới phiên tòa ở Manila ngày 18/6. Ảnh: AFP

ICC lần đầu tiên ghi nhận cáo buộc về cuộc chiến chống ma túy ở Philippines vào năm 2016. Vào tháng 2/2018, văn phòng công tố của ICC thông báo tiến hành điều tra sơ bộ về các trường hợp tử vong ở Philippines.

Ông Duterte sau đó tuyên bố rút Philippines khỏi ICC từ tháng 3/2019. Cuộc điều tra của ICC bị đình chỉ năm 2021, sau khi Philippines từ chối hợp tác với lý do họ có hệ thống tư pháp đủ khả năng điều tra và truy tố các cáo buộc lạm dụng.

Tuy nhiên, ICC năm 2023 mở lại cuộc điều tra sau khi tòa án cho biết họ không hài lòng với những nỗ lực của Philippines. Chính phủ hiện tại của Tổng thống Ferdinand Marcos Jr. ban đầu nói sẽ không hợp tác với ICC, nhưng cuối năm 2024 tuyên bố sẽ tuân thủ bất kỳ lệnh bắt nào của tòa án. Bộ trưởng Tư pháp Philippines hồi tháng 1 nói chính phủ nước này sẵn sàng hợp tác với ICC.

Sau khi bị bắt, ông Duterte cho rằng đây là hành động bất hợp pháp, khi ông không được xem lệnh bắt và không được phép ở cùng luật sư khi bị giam.

"Hãy cho tôi xem ngay cơ sở pháp lý của việc này. Rõ ràng tôi bị đưa đến đây không phải do tự nguyện. Nếu không ai đưa ra được cơ sở pháp lý thì các anh sẽ phải làm việc đó, vì đây là căn cứ của các anh. Hãy trả lời ngay bây giờ về việc tước đoạt quyền tự do của người khác", ông nói khi bị giam ở căn cứ không quân Villamor.

Bryony Lau, phó giám đốc Tổ chức Giám sát Nhân quyền châu Á, cho rằng việc bắt ông Duterte là "bước quan trọng về trách nhiệm giải trình" ở Philippines.

"Việc bắt ông ấy có thể giúp nạn nhân và gia đình của họ đến gần hơn với công lý, gửi thông điệp rõ ràng không ai có thể đứng trên luật pháp", ông Lau nói, đồng thời kêu gọi chính phủ Philippines nhanh chóng giao nộp cựu tổng thống Duterte cho ICC.

Thùy Lâm (Theo Reuters, Straits Times, BBC)