Nỗ lực hòa bình Gaza dang dở của thủ lĩnh Haniyeh

Vụ ám sát Ismail Haniyeh ở Iran đặt dấu chấm hết cho nỗ lực không biết mệt mỏi của ông nhằm đàm phán với Israel, tạo dựng hòa bình cho Dải Gaza.

Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) ngày 31/7 thông báo Ismail Haniyeh, thủ lĩnh chính trị của phong trào Hamas tại Dải Gaza, đã thiệt mạng sau khi dinh thự nơi ông ở tại thủ đô Tehran bị tấn công, dường như bằng một quả tên lửa "bay qua cửa sổ" lúc rạng sáng.

Tin tức khiến người dân ở Gaza rất lo sợ, cho rằng xung đột đang có chiều hướng xấu đi. Họ xác định những ngày sắp tới sẽ khó khăn hơn, đặc biệt đối với những cuộc đàm phán về thỏa thuận ngừng bắn, do Haniyeh là thủ lĩnh chính trị đóng vai trò trung tâm trong các hoạt động đối ngoại của Hamas nhằm chấm dứt chiến sự Gaza.

Ismail Haniyeh trong cuộc gặp lãnh tụ tối cao Iran tại thủ đô Tehran hồi tháng 6/2023. Ảnh: Reuters

Ismail Abdulsalam Ahmed Haniyeh sinh năm 1962 tại trại tị nạn Shati, phía bắc Gaza City. Bố mẹ ông đều là người Palestine phải rời bỏ nhà cửa ở Ashkelon, ngày nay là thành phố thuộc Israel, năm 1948. Haniyeh học tại các trường được vận hành bởi Cơ quan Cứu trợ Người tị nạn Palestine của Liên Hợp Quốc (UNRWA), sau đó theo học khoa văn học Arab tại Đại học Hồi giáo Gaza.

Năm 1983, ông tham gia Khối Sinh viên Hồi giáo, tổ chức tiền thân của Hamas. Haniyeh gia nhập Hamas từ năm 1987, từng nhiều lần bị quân đội Israel bắt và ngồi tù tại Israel trong thập niên 1980-1990. Ông cũng thường xuyên phải rời khỏi Dải Gaza vì đối mặt với các lệnh trục xuất và nhiều âm mưu ám sát.

Haniyeh thăng tiến trong bộ máy Hamas nhờ sự dìu dắt và hỗ trợ của Ahmed Yassin, người sáng lập và cũng là thủ lĩnh tinh thần của tổ chức này. Haniyeh từng là trợ lý thân cận của Sheikh Yassin. Hai người bị Tel Aviv ám sát hụt vào năm 2003, bản thân ông Yassin thiệt mạng trong cuộc tập kích của Israel sau đó một năm.

"Đừng khóc. Hãy kiên định và sẵn sàng trả thù", ông nói với đám đông tập trung bên ngoài bệnh viện Shifa ở Gaza City sau vụ ám sát Yassin.

Ismail Haniyeh được bổ nhiệm làm lãnh đạo Hamas ở Gaza vào năm 2006, trước khi trở thành Thủ tướng trong chính phủ đoàn kết dân tộc của Palestine. Tuy nhiên, chính phủ này bị giải tán chỉ sau vài tháng do căng thẳng và xung đột vũ trang giữa các phe phái.

Hamas được cho là chịu một phần trách nhiệm khiến chính phủ đoàn kết dân tộc của Palestine sụp đổ, vì không thực hiện các điều kiện do quốc tế đưa ra như từ bỏ bạo lực, công nhận quyền tồn tại của nhà nước Israel và chấp nhận các thỏa thuận đã ký giữa Tel Aviv với Tổ chức Giải phóng Palestine (PLO).

Israel và Ai Cập sau đó áp đặt loạt lệnh cấm vận, hạn chế đi lại với Dải Gaza. Hamas duy trì kiểm soát khu vực kể từ đó và nhiều lần phóng rocket vào lãnh thổ Israel, đồng thời trải qua nhiều cuộc xung đột quân sự quy mô lớn với Tel Aviv và tiếp tục củng cố lực lượng vũ trang.

Ông Haniyeh trong lễ mừng ngày thành lập Hamas ở Dải Gaza hồi năm 2014. Ảnh: Reuters

Ngày 6/5/2017, ông Haniyeh được bổ nhiệm làm lãnh đạo chính trị của Hamas, thay thế người tiền nhiệm Khaled Meshaal, trong bối cảnh tổ chức này muốn làm mềm mại hình ảnh với công chúng, đồng thời cạnh tranh ảnh hưởng trong nội bộ Palestine và cộng đồng quốc tế.

Haniyeh thường xuyên di chuyển qua lại giữa Thổ Nhĩ Kỳ và Qatar trong những năm gần đây nhằm tránh các hạn chế đi lại do Israel áp đặt ở Gaza, cũng như tham gia các cuộc đàm phán ngừng bắn hoặc liên lạc với Iran. Ông được cho là duy trì quan hệ tốt đẹp với người đứng đầu các phe phái của Palestine, trong đó có cả các nhóm đối thủ.

Haniyeh vài lần đưa ra các tuyên bố cứng rắn với Israel từ khi chiến sự bùng phát ở Dải Gaza ngày 7/10/2023, nhưng được giới ngoại giao quốc tế đánh giá là lãnh đạo có quan điểm ôn hòa và thực dụng hơn nhiều so với các chỉ huy nhánh quân sự của Hamas ở Dải Gaza.

Haniyeh từng tuyên bố quân đội Israel "sẽ bị nhấn chìm trong cát ở Gaza", nhưng liên tục tiến hành chiến dịch ngoại giao con thoi tại Trung Đông để đạt thỏa thuận ngừng bắn với Israel, phóng thích người Palestine bị Tel Aviv giam giữ và tăng viện trợ vào khu vực.

"Ông ấy không đóng vai trò lớn về mặt quân sự, nhưng là người phụ trách quan hệ đối ngoại của Hamas và người đàm phán chủ chốt với các nhà trung gian Ai Cập, Qatar trong các cuộc thương lượng ngừng bắn, trao đổi con tin ở Gaza", Barak Ravid, chuyên gia phân tích đối ngoại, chính trị của CNN, nhận xét.

Haniyeh là người hiểu hơn ai hết mức độ khốc liệt của cuộc chiến. Ngôi nhà của gia đình ông ở Gaza bị phá hủy trong cuộc không kích của Israel hồi tháng 11/2023. Ba con trai và 4 người cháu của ông cũng thiệt mạng do đòn không kích của Israel ở miền bắc Dải Gaza hồi tháng 4.

Haniyeh khi đó cho biết khoảng 60 thành viên trong gia đình ông đã thiệt mạng từ khi chiến sự giữa Hamas và Israel bắt đầu. Đến cuối tháng 6, Israel không kích ngôi nhà của gia đình thủ lĩnh Hamas ở trại tị nạn Al-Shati, phía bắc Dải Gaza, khiến 10 người thiệt mạng.

Người dân Gaza không chỉ coi ông là thủ lĩnh chính trị của Hamas, mà còn là người dẫn đầu nỗ lực đàm phán với hy vọng chấm dứt hoàn toàn những cuộc chiến dai dẳng ở khu vực.

"Haniyeh nhận được sự ủng hộ của người dân Palestine ở khắp Gaza và Bờ Tây. Ông ấy lớn lên trong trại tị nạn, đại diện cho con cháu của những người Palestine phải rời bỏ nhà cửa khi Israel lập quốc năm 1948. Thông tin ông bị ám sát đang tạo phản ứng rất tiêu cực trên khắp dải đất này", Hani Mahmoud, phóng viên thường trú của Al Jazeera tại Gaza, cho hay.

Vũ Anh (Theo Reuters, Al Jazeera)