Nguồn gốc những tên ngõ kỳ lạ ở Hà Nội: Giếng Mứt, Tạm Thương, Phất Lộc...

Nếu những con phố lớn là dòng chảy chính của lịch sử đô thị thì các con ngõ lại là mạch ngầm văn hóa của Hà Nội. Ngõ ở Hà Nội có nhiều cái tên kỳ lạ như Giếng Mứt, Trại Cá, Phất Lộc, Tạm Thương... Mỗi con ngõ đều có những đặc điểm thú vị, mang dấu ấn riêng của Hà thành.

Ngõ Giếng Mứt

Ít ai đi qua phố Bạch Mai lại để ý đến một nhánh nhỏ dẫn vào “ngõ Giếng Mứt”. Tên ngõ này không liên quan đến nghề làm mứt như nhiều người nhầm tưởng mà bắt nguồn từ sự hiện diện của các giếng khơi có nguồn nước đặc biệt ngọt mát ở đây.

Tận dụng lợi thế này, nhà nào cũng có giếng khơi đào sâu, nước rất ngọt, dùng để nấu ăn, pha trà. Dần dần, khi dân cư đông lên, giếng bị lấp để xây nhà nhưng tên Giếng Mứt vẫn được lưu giữ.

Trong ngõ này xưa từng có chùa Mứt. Năm 1891, chùa chuyển lên địa điểm khác ở phố Bạch Mai và đổi tên thành chùa Mai Hương. Ngày nay, ngõ Giếng Mứt chỉ còn chùa Ngọc Tỉnh được xây dựng từ năm 1953–1954, không còn liên quan trực tiếp đến tên gọi cũ.

Ngõ Trại Cá

Chạy ngang qua phố Trương Định (quận Hai Bà Trưng), ngõ Trại Cá là một trong những cái tên khiến người ta tò mò nhất. Tên gọi này ghi dấu về khu buôn bán cá nổi tiếng của Hà Nội trước đây, liên quan đến những người dân di cư từ các tỉnh về, sống bằng nghề làm cá, buôn cá.

Khu vực này nằm gần với khúc sông Kim Ngưu cổ, một nhánh của sông Tô Lịch. Sông Kim Ngưu xưa là tuyến giao thông đường thủy nhộn nhịp, các khu vực xung quanh cũng phát triển nhiều khu sầm uất.

Trại cá khi ấy nổi tiếng đến mức người dân khi đi qua không gọi tên làng hay tên đường, chỉ cần nói “đến chỗ trại cá” là ai cũng biết. Lâu dần, cách gọi đó thành tên. Ngõ Trại Cá ra đời như một chứng tích sống động về sự phát triển đô thị gắn liền với nghề nông nghiệp, buôn bán.

Ngõ Phất Lộc

Ngõ Phất Lộc dài khoảng 300 mét, gồm ba nhánh thông ra các phố Hàng Mắm, Lương Ngọc Quyến và Nguyễn Hữu Huân, nay thuộc phường Hàng Buồm, Hà Nội, cách Hồ Gươm chừng 300 mét về phía bắc.

Theo địa bạ cũ, ngõ Phất Lộc nằm trên phần đất giáp Tiên Hạ, làng Dũng Thọ, phường Đông Các, huyện Thọ Xương, vùng ven phía đông kinh thành Thăng Long thời Lê – Nguyễn. Dưới thời Pháp thuộc, tên ngõ vẫn được giữ là Ruelle Phat Loc.

Tên gọi “Phất Lộc” bắt nguồn từ một làng thuộc Đông Quan, tỉnh Thái Bình. Năm Vĩnh Thịnh thứ 13 (1717), thư sinh họ Bùi từ làng này lên Thăng Long học tại Quốc Tử Giám, rồi định cư ở thôn Tiên Hạ. Sau đó, nhiều người làng Phất Lộc cũng di cư lên theo, hình thành cộng đồng cư dân mới, lấy tên làng cũ đặt cho ngõ.

Di tích tiêu biểu tại đây là đền Tiên Hạ, nơi còn lưu giữ nhiều di vật quý như hoành phi, câu đối, long ngai, bài vị và đặc biệt là 5 tấm bia đá. Trong đó, tấm “Tiên Hạ linh từ trùng tu bi ký” lập năm Bính Dần, niên hiệu Tự Đức 19 (1866) là chứng tích quan trọng phản ánh sinh hoạt tín ngưỡng và kiến trúc đình đền cuối thế kỷ XIX.

Trong thời kỳ đầu kháng chiến chống Pháp (1946–1954), ngõ Phất Lộc được dùng làm nơi huấn luyện lực lượng tự vệ Liên khu I Hà Nội, trở thành điểm tựa kháng chiến ngay giữa lòng phố cổ.

Ngõ Tạm Thương

Nhiều người cho rằng cái tên ngõ Tạm Thương liên quan đến câu chuyện tình của vua Lý Thánh Tông với cô gái hái dâu, sau này là Nguyên phi Ỷ Lan.

Tuy nhiên, tác giả Nguyễn Ngọc Tiến trong cuốn sách “Đi xuyên Hà Nội” lại có cách giải thích khác: Tạm thương là “kho tạm chưa thóc thuế các làng nộp trước khi chuyển vào kho chính trong thành". Kho được xây khoảng đầu thế kỷ 19, đặt ở làng Yên Thái, gần đền Yên Thái nơi thờ Nguyên phi, Hoàng Thái hậu Ỷ Lan trong ngõ Tạm Thương ngày nay.

Tương truyền, việc thờ cúng bà Ỷ Lan ở đình Yên Thái có từ ngay sau khi bà mất. Đình được xây theo kiểu chữ công; mở đầu là 3 gian tiền đình, một gian ngoại cung (ống muống), kiến trúc mới đơn giản, nối liền với 3 gian hậu cung. Gian chính giữa đặt tượng bà Chúa tức Thánh bà Linh Nhân – Ỷ Lan, bên trái thờ tượng Mẫu, bên phải thờ Phật.