Nghe một số thành ngữ dân gian về con rắn bằng lỗ tai khoa học

Trong 12 con giáp, năm con rắn tiếp theo năm con rồng. Tết âm lịch năm nay sẽ là thời khắc chuyển giao của năm Giáp Thìn sang năm Ất Tỵ.

Nghe một số thành ngữ dân gian về con rắn bằng lỗ tai khoa học - Ảnh 1.

Rồng rắn theo nhau

"Rồng rắn theo nhau" - câu thành ngữ có ý nghĩa một đoàn người nối đuôi nhau đi về một hướng hay làm việc theo một mục đích, trong đó các thành viên theo sau một người lãnh đạo đàn anh đàn chị. Chúng ta thấy trong tâm lý dân gian, con rồng và con rắn gần gũi nhau.

Trong lịch sử tiến hóa của thế giới sinh vật, rồng và rắn có gần gũi nhau không?

Nghe một số thành ngữ dân gian về con rắn bằng lỗ tai khoa học - Ảnh 2.

Các hóa thạch của khủng long được tìm thấy rất sớm tại Trung Quốc. Do kích thước quá lớn của khủng long, các hóa thạch của chúng gợi cho người tiền sử trên mảnh đất Trung Hoa ngày nay ý niệm sinh vật linh thiêng là rồng.

Ngành cổ sinh vật học và chủng loại phát sinh phân tử cho biết từ một tổ tiên chung, hữu nhũ và bò sát tách thành hai nhánh cách đây khoảng 350 triệu năm.

Sau đó, nhánh bò sát chia thành hai nhánh, nhánh rắn và nhánh khủng long (rồng), tách nhau khoảng 320 triệu năm trước. Khoảng 225 triệu năm trước, nhánh khủng long lại tách hai cho ra khủng long và chim. Khoảng 65 triệu năm trước, khủng long bị tuyệt diệt!

Vậy thì rồng và rắn là hai nhánh tiến hóa gần gũi, tách nhau khoảng 320 triệu năm trước. So với thời gian địa chất trong cổ sinh vật học, 320 triệu năm chưa phải là xa!

Rắn hóa rồng

Thành ngữ "Rắn hóa rồng" chỉ một sự biến đổi trong đời sống khiến một người có vị trí thấp kém hay nghèo hèn đạt được vị trí cao sang, giàu có.

Câu thành ngữ cho thấy trong tâm tưởng người dân, rắn là con vật thấp kém, nham hiểm; còn rồng là hình tượng cao sang, quyền uy.

Suy nghĩ như trên xuất phát từ sự chủ quan của con người, chứ thật ra trong thiên nhiên chỉ có một giá trị: sự thích nghi. Thử tưởng tượng, nếu môi trường sống thay đổi lớn bởi một sự biến đổi khí hậu cực đoan, chỉ những sinh vật thích nghi được mới tồn tại.

Nghe một số thành ngữ dân gian về con rắn bằng lỗ tai khoa học - Ảnh 3.

Rồng, tức khủng long, đã tuyệt diệt từ 65 triệu năm trước. Rõ ràng rồng mới thua rắn vì không thích nghi được với cuộc thay đổi môi trường sống.

Rồng bị tuyệt chủng trong khi các lớp động vật khác, hữu nhũ như bò, chó, người, bò sát như rắn, thằn lằn, hay cùng lớp với khủng long như chim vẫn tồn tại và phát triển thành rất nhiều loài trong thế giới sinh vật ngày nay, có mặt trên tất cả các địa bàn châu lục, trừ Nam Băng Dương.

Rắn già rắn lột

Thành ngữ "Rắn già rắn lột" hình như ngầm chứa sự mong muốn của loài người muốn được lột da trẻ lại sống hoài như rắn?

Đúng là rắn lột da, nhưng rắn đâu có sống hoài! Thời gian sống của rắn trung bình chỉ có khoảng 15 hay 25 năm thôi, tùy loại rắn!

Nói về lột da thì rất nhiều loài lột da, loài người cũng lột da. Biểu bì bị tróc ra chính là một dạng lột da; do lớp da người mềm mại nên sự lột da ở người cũng mềm mại, không như ở rắn mà mỗi khi lột da để lại hình ảnh rất ấn tượng.

Nghe một số thành ngữ dân gian về con rắn bằng lỗ tai khoa học - Ảnh 4.

Da là lớp vỏ bao bên ngoài cơ thể. Do là lớp bao bọc, da có vai trò che chở và kèm theo đó là vai trò trao đổi giữa môi trường bên ngoài với môi trường bên trong cơ thể. Do vai trò che chở, da ở một số loài sinh vật như côn trùng hay rắn có cấu trúc cứng, ít co dãn.

Khi cơ thể bên trong tăng trưởng vượt quá kích thước của lớp da, sinh vật phải loại bỏ lớp da cũ và thay thế bằng lớp da mới. Vậy sự lột da của sinh vật có ý nghĩa bỏ đi vật kìm hãm sự tăng trưởng của một giai đoạn phát triển để bước vào giai đoạn phát triển mới!

Rắn trẻ tăng trưởng nhanh hơn rắn già nên rắn trẻ lột da nhiều hơn rắn già, bốn năm lần một năm so với hai lần một năm. Điều này cho thấy tuổi trẻ có nhu cầu thay đổi nhiều hơn tuổi già. Nhu cầu thay đổi xã hội là nhu cầu đương nhiên, có nguồn gốc sâu xa từ các hoạt động căn bản về tăng trưởng, về biến dưỡng của mọi loài sinh vật.

Vẽ rắn thêm chân

Thành ngữ "Vẽ rắn thêm chân" muốn nói tới việc làm chẳng những thừa thãi mà còn vô lý, vô ích và có thể làm hỏng việc.

Có câu thành ngữ đó vì người Việt tin rằng rắn không có chân. Vậy rắn có chân không?

Rõ ràng rắn không có chân. Các loài rắn hiện đại chẳng những không có chân nếu nhìn từ bên ngoài, mà ngay cả về mặt giải phẫu học thì trên bộ xương của chúng cũng không còn sót lại di tích của chân như đai vai hay đai chậu.

Ta biết nơi các sinh vật có tứ chi, đai vai mang hai chi trước, đai chậu mang hai chi sau. Không có đai vai nghĩa là không có hai chi trước, và không có đai chậu nghĩa là không có hai chi sau.

Nghe một số thành ngữ dân gian về con rắn bằng lỗ tai khoa học - Ảnh 5.

Tuy nhiên câu trả lời không đơn giản nếu khảo cứu sâu xa. Nơi các loài rắn xưa cổ như trăn, dấu vết của đai chậu còn được quan sát. Cùng với đai chậu, hai gai chậu nhô ra từ hai bên đai chậu là dấu vết rõ ràng của hai chi sau của tổ tiên chúng.

Hai gai này không thể dùng để đi, nhưng con trăn đực dùng để ôm con cái khi giao phối. Vậy rắn hiện đại không có chân vì đã thích nghi với cách sống trườn, quăng mình trên mặt đất để di chuyển.

Cách sống ấy không cần chân nên chọn lọc tự nhiên đã chọn lại các loài rắn không chân cho dù tổ tiên của chúng có bốn chân! Các hóa thạch của tổ tiên rắn được khai quật cho thấy chúng có bốn chân!

Khảo sát về sinh học phân tử cũng cho ta các bằng chứng về nguồn gốc bốn chân của rắn. Tất cả các sinh vật bốn chân đều có gene sonic hedgehog liên quan tới sự phát triển tứ chi.

Rắn cũng có gene này dù gene không được mở khóa, và sự hiện diện của gene sonic hedgehog trong hệ gene của rắn là minh chứng của sự hiện diện tứ chi nơi rắn trong quá trình tiến hóa.

Với tất cả những chứng cớ cổ sinh vật học, sinh học phân tử chứng minh rắn thuộc dòng sinh vật có tứ chi, chúng ta nghĩ gì về câu thành ngữ "Vẽ rắn thêm chân"?

Sơ đồ trên cho thấy khủng long (rồng), chim, rắn gần gũi nhau hơn so với hữu nhũ. Hai nhánh này tách nhau khoảng 350 triệu năm trước. Khủng long và rắn tách nhau khoảng 320 triệu năm trước. 100 triệu năm sau đó, khủng long và chim mới tách nhau.

Nghe một số thành ngữ dân gian về con rắn bằng lỗ tai khoa học - Ảnh 7.