Lời nói từ lương tâm luật sư giúp bị cáo án thoát tử hình

Daryl Atkins lĩnh án tử hình với cáo buộc giết người, được luật sư miệt mài kháng cáo với lý do thân chủ thiểu năng trí tuệ, IQ chỉ 59.

Cha mẹ ly hôn khi 7 tuổi, Daryl Atkins ở với cha tại quận York, bang Virginia. Cậu đúp lớp hai, mất ba năm để lên lớp bốn và mang về nhà một đống điểm D và F trong học bạ. Đến bậc trung học, một giáo viên quyết định gạt sách đại số, hình học sang một bên để tập trung cho dạy lại cho cậu những kỹ năng thực tế hơn: đánh vần, tính nhẩm và nhận biết bên phải, bên trái.

Năm 1996, ở tuổi 18, vẫn chưa lên được lớp 9, Daryl bỏ học, hít cần sa với đám bạn lêu lổng và bắt đầu đi cướp.

Đêm 16/8 năm đó, Daryl và bạn, William Jones, 26 tuổi, cầm súng, đi lang thang đến cửa hàng tiện lợi mua thêm bia sau bữa nhậu. Tại đây, họ chạm mặt Eric Nesbitt, 21 tuổi, lính không quân, đang lái xe về nhà.

Daryl và William bàn nhau giở trò ăn vạ, lao vào đầu xe Eric để đòi bồi thường. Họ nhảy lên xe, lột sạch ví chàng lính trẻ nhưng chỉ tìm thấy 60 USD nên tức giận ép anh đến ATM và rút thêm được 200 USD nữa.

Hai gã phê ma túy lái xe đi lòng vòng, bàn nhau "trói thằng nhãi này lại và vứt đâu đó". Eric dịu giọng trả lời: "Được, các anh cứ trói và vứt xuống, miễn là đừng làm hại gì tôi".

Nhưng Eric cuối cùng chết bởi 8 phát đạn, bị ném ở một cánh đồng hẻo lánh ngoại ô. Không rõ những phát đạn này được ai trong hai kẻ cướp bắn ra.

Nạn nhân Eric Nesbitt (áo trắng) bị dàn cảnh cướp sau đó sát hại, hình ảnh được camera của tại cây ATM ghi lại khi nghi phạm rút tiền. Ảnh: NBC news

Nhỡ dữ liệu camera an ninh, Daryl và William nhanh chóng bị bắt song cả hai đều nói người kia là thủ phạm. Nhưng William khai báo rành mạch nhất quán, trong khi Daryl mỗi ngày khai một kiểu.

Trong phiên tòa tháng 2/1998, bồi thẩm đoàn đánh giá phiên bản lời khai của William đáng tin cậy hơn, do đó kết luận Daryl là thủ phạm, tuyên án tử hình. William lĩnh án chung thân.

Daryl được luật sư kháng cáo, cho rằng thân chủ bị chậm phát triển trí tuệ, có tiền sử thi trượt, học đúp ở trường và chỉ số IQ là 59, thuộc nhóm 1% dân số Mỹ có chỉ số trí tuệ thấp nhất.

Tại Virginia, các nhà lập pháp đã định nghĩa người phạm tội chậm phát triển trí tuệ là người có chỉ số IQ dưới 70 và có "những hạn chế đáng kể trong hành vi" thể hiện rõ trước 18 tuổi. Bị cáo đã đạt được 59, 67, 74 và 76 trong các bài kiểm tra IQ, nhưng số điểm này được kiểm tra và đưa ra khi Daryl thậm chí đã trên 18 tuổi.

Nhà tâm lý học nói với các bồi thẩm đoàn tại buổi phúc thẩm: "Bị chậm phát triển trí tuệ ở mức độ nhẹ không có nghĩa bạn nhất thiết phải mù chữ mà là khó nhận thức, chậm tiếp nhận bất kỳ loại thông tin hoặc kỹ năng nào". Luật sư của Daryl do đó đề nghị hủy án tử hình, bởi việc xử tử tội phạm thiểu năng trí tuệ là vi hiến.

Trong khi đó, cơ quan công tố phán bác, cho rằng bị cáo có từ vựng, kiến thức chung và hành vi ít nhất ở mức trí tuệ trung bình. Ví dụ, anh ta biết rằng John F. Kennedy là tổng thống vào năm 1961; biết ai là thống đốc hiện tại của bang Virginia, cũng như hai tổng thống gần đây nhất của nước Mỹ.

Hơn nữa bị cáo còn có tình tiết tăng nặng nhân thân rất xấu, có nguy cơ "nguy hiểm trong tương lai". Tại tòa, chính anh ta cũng khai nhận thức được việc bắn Eric là sai.

Trong khi luật sư cho rằng thân chủ bị thiểu năng trí tuệ bẩm sinh, các công tố viên đổ lỗi cho lạm dụng ma túy và rượu, sự lười biếng và thái độ không tốt là nguyên nhân dẫn đến điểm kém ở trường và các vấn đề trong cuộc sống của bị cáo này.

Họ cáo buộc bên bị cáo viện cớ bệnh tâm thần để trốn tránh việc bị xử tử. Đôi bên đều gọi các chuyên gia làm chứng cho lập luận của mình, nhưng đều bất đồng trong quan điểm, liệu Daryl có thuộc loại người chậm phát triển trí tuệ?

Song án tử hình của Daryl được giữ nguyên trong phiên phúc thẩm.

Nhà tâm lý học thăm Daryl trong tù và hỏi "Cậu có nghĩ rằng về cơ bản mình là một người tốt không?". Tử tù trả lời: "Cũng 50/50. Một nửa tôi thích toàn những điều tốt đẹp, một nửa tôi cứ dính vào rắc rối".

Daryl Atkins tiếp tục kháng cáo sau hai lần bị tuyên tử hình. Ảnh: NBC news

Ngày 20/2/2002, các luật sư của Daryl thay thân chủ gửi đơn kiện bang Virginia về bản án tử hình. Do việc hành quyết những tội phạm chậm phát triển trí tuệ là "những hình phạt tàn nhẫn và bất thường", và bị cấm, theo Tu chính án thứ tám.

Tòa án Tối cao vào tháng 6 năm đó đã đưa ra phán quyết được coi là có lợi cho Daryl. Tòa đánh giá, cái chết không phải là hình phạt thích đáng với một tội phạm chậm phát triển trí tuệ.

"Chúng tôi không thấy rằng việc hành quyết tội phạm chậm phát triển trí tuệ sẽ thúc đẩy mục đích răn đe hoặc trừng phạt của hình phạt tử hình". Do đó, tòa hủy bỏ phán quyết của tòa phúc thẩm bang Virginia và yêu cầu xét xử lại từ vòng sơ thẩm để bồi thẩm đoàn xác định xem liệu Daryl có bị chậm phát triển trí tuệ hay không.

Đối với Daryl, kết quả này chỉ có nghĩa là vụ hành quyết theo lịch trình của anh ta đã bị hoãn lại để chờ các thủ tục tiếp theo của tòa án sơ thẩm nhằm xác định xem anh ta thiểu năng thật hay giả vờ. Và đây thực sự là câu hỏi khó cho ngay cả cha mẹ, bạn bè và thầy cô của cậu ta.

Cô giáo lớp 8 của Daryl làm chứng trước tòa: "Có lần tôi cho cả lớp làm bài kiểm tra, Daryl copy bài bạn, và copy luôn họ tên của bạn vào bài mình". Nhưng như thường lệ, khi đối chất công khai tại tòa, Daryl vẫn nhận diện được các nhân vật lịch sử và có vốn từ vựng khá.

Luật sư bào chữa cho rằng nếu bị cáo muốn ngụy tạo chứng thiểu năng trí tuệ, anh ta hoàn toàn có thể "diễn" và nói không biết đó là ai, nhưng lại chọn cách trả lời trung thực. Mức IQ của Daryl, dù vậy cũng chỉ được đánh giá loanh quanh mức 59-74.

Tháng 7/2005, bồi thẩm đoàn vẫn quyết định rằng Daryl không bị thiểu năng trí tuệ, khôi phục án tử hình. Trong quá trình kháng cáo, tòa phúc thẩm phát hiện có sai sót trong thủ tục tố tụng, yêu cầu tòa sơ thẩm xét xử lại lần nữa.

Hơn 10 năm rối trong mớ bòng bong những phiên tòa và kháng cáo chưa đi đến đâu, tháng 1/2008, diễn biến thực sự đáng kinh ngạc của vụ án đến từ một nhân vật không ai ngờ tới: Luật sư của bị cáo còn lại, William Jones.

Theo đó, luật sư của William, Leslie P. Smith, bất ngờ công bố bí mật giấu kín 10 năm qua do bị ràng buộc đạo đức nghề nghiệp. Ông Smith cáo buộc, các công tố viên đã có hành vi sai trái trắng trợn khi lấy cung thân chủ mình. Cụ thể, các công tố viên đã tiết lộ những kết quả điều tra, bằng chứng hiện trường và huấn luyện William khai sao cho khớp với bản cáo trạng.

"Mỗi lần William khai khác, các công tố viên đều tắt máy quay, bấm ngừng ghi âm và tập cho William khai lại cho đúng", luật sư Smith nêu trong giải trình gửi thẩm phán tòa sơ thẩm.

Ông cho hay rất khó chịu với cách làm việc của công tố viên, dù điều này có lợi cho thân chủ và mình cắn rứt lương tâm suốt 10 năm qua. Nhưng năm 2007, khi được cử làm cố vấn đạo đức của cơ quan công tố bang, được giải thoát khỏi nghĩa vụ đạo đức là không làm phương hại đến vụ án của thân chủ mình, ông nhận thấy, điều đầu tiên phải làm, là nói ra sự thật, sau một thập kỷ im lặng. Do lời khai của William chống lại Daryl là bằng chứng chìa khóa dẫn đến bản án tử hình.

Trước thông tin bất ngờ này, tòa sơ thẩm quyết định bỏ bản án tử hình của Daryl vì những sai sót nghiêm trọng trong phiên tòa ban đầu. Cơ quan công tố bang này cho rằng thẩm phán không có quyền hủy bỏ một bản án mà ông ta không phải là người đưa ra.

Song tháng 6/2009, Tòa án cấp cao bang Virginia đã ra phán quyết bác ý kiến của cơ quan công tố. Daryl chính thức được giảm từ án tử hình xuống chung thân, do "hành vi sai trái nghiêm trọng của công tố viên". Dù vậy, vụ án không được xét xử lại. Daryl cũng không phải kiểm tra IQ nữa.

Vụ án của Daryl không chỉ gây chú ý vì các vấn đề liên quan án tử hình, sai phạm tố tụng và thời gian kéo dài, mà còn gây tranh cãi quanh khả năng phạm tội của những người mắc chứng thiểu năng trí tuệ.

Phán quyết của Tòa án Tối cao ngụ ý rằng vì Daryl có chỉ số IQ thấp nên anh ta không đủ thông minh để nhận thức được hành động của chính mình. Điều này đặt ra câu hỏi, giới hạn IQ nào dành cho một cá nhân bị coi là thiểu năng trí tuệ? Họ nên được đối xử như thế nào trước tòa? Coi thiểu năng trí tuệ là yếu tố giảm nhẹ liệu có mở ra khả năng, họ sẽ tiếp tục gây án không kiểm soát trong tương lai?

Vụ án gây ra cuộc tranh luận lớn, vẫn tiếp tục cho đến ngày nay.

Hải Thư (Theo Washington Post, NYT, NBC, Murderpedia)