Cuộc trao đổi tù nhân Nga - Mỹ trên đất Thổ Nhĩ Kỳ

Thổ Nhĩ Kỳ đang thể hiện vai trò ngày càng quan trọng trong nỗ lực làm trung gian đàm phán trong các cuộc trao đổi tù nhân giữa Nga với Mỹ và Ukraine.

Hai máy bay, mỗi chiếc chở một tù nhân của Mỹ và Nga, cùng tiếp cận đường băng sân bay thủ đô Ankara dưới sự giám sát của một sĩ quan tình báo Thổ Nhĩ Kỳ trong tháp không lưu. Khi phi công từ từ hạ độ cao, họ nhận được chỉ thị trên đường dây liên lạc bảo mật.

Sĩ quan tình báo Thổ Nhĩ Kỳ cảnh báo họ không được phép hạ cánh cho đến khi phi hành đoàn hoàn tất các quy trình đã được liệt kê, trong đó có chụp và gửi cho ông hình ảnh của hành khách có mặt trên máy bay. Các bên không được phép đưa phóng viên lên khoang máy bay, không trì hoãn hay thay đổi vào phút chót và không ai được mang súng.

Đây là một phần trong hoạt động trao đổi tù nhân giữa Nga và Mỹ diễn ra trên lãnh thổ Thổ Nhĩ Kỳ vào ngày 27/4/2022, hai tháng sau khi Nga phát động chiến dịch tại Ukraine.

Tại tháp không lưu ở sân bay Ankara, sĩ quan tình báo Thổ Nhĩ Kỳ nhận được ảnh của các hành khách Nga và Mỹ qua điện thoại. Chúng trùng khớp với nhận diện của những tù nhân có tên trong danh sách trao đổi được lên trước đó nhiều ngày.

Kiểm soát viên không lưu ra hiệu cho phép hạ cánh và hai máy bay di chuyển đến vị trí cách nhau 300 m, như thỏa thuận từ trước. Động cơ của chúng vẫn gầm rú khi cửa mở ra.

Từ chiếc máy bay đầu tiên, Konstantin Yaroshenko bước ra, mặc áo phông màu nâu, quần kaki và mang theo một tập hồ sơ màu vàng. Đây là phi công Nga đã bị kết án về tội buôn lậu cocaine ở Mỹ.

Từ phía bên kia, cựu lính thủy quân lục chiến Mỹ Trevor Reed lê bước trên đường băng, dáng vẻ mệt mỏi sau ba cuộc tuyệt thực, mỗi cuộc kéo dài 6 ngày, tại trại giam IK-12 của Nga.

Sĩ quan an ninh Nga dẫn Trevor Reed lên máy bay tại Moskva để di chuyển đến Thổ Nhĩ Kỳ tháng 4/2022. Ảnh: Reuters

Gương mặt chủ chốt dàn xếp cuộc trao đổi tù nhân này là Hakan Fidan, cựu lãnh đạo Tổ chức Tình báo Quốc gia Thổ Nhĩ Kỳ (MIT), người được Tổng thống Erdogan vô cùng tin tưởng. Fidan từng là sĩ quan quân đội được cử đi học tại Đại học Maryland, Mỹ, và trở thành giám đốc tình báo trẻ nhất của Thổ Nhĩ Kỳ vào năm 2010 ở tuổi 42.

Ông giúp Tổng thống Recep Tayyip Erdogan dập tắt âm mưu đảo chính năm 2016 và được bổ nhiệm làm Ngoại trưởng Thổ Nhĩ Kỳ hồi tháng 6. Các cựu nhân viên Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ (CIA) từng làm việc với Fidan cho hay ông đã xây dựng được một mạng lưới đầu mối có liên hệ chặt chẽ ở cả Washington và Moskva.

Hai tháng sau khi Nga phát động chiến dịch tại Ukraine, cả Washington và Moskva đều gửi yêu cầu tới văn phòng của Fidan, đề nghị ông giúp thu xếp cuộc trao đổi tù nhân Reed và Yaroshenko ở Istanbul, Thổ Nhĩ Kỳ.

Các quan chức tình báo Nga và Mỹ đã thảo luận rất nhiều về việc quốc gia nào có thể đảm nhận nhiệm vụ làm bên thứ ba thu xếp cuộc trao đổi tù nhân, do nhiều nước đã áp lệnh hạn chế đi lại đối với các quan chức Nga để phản ứng với cuộc chiến ở Ukraine. Nga muốn trao đổi tại Moskva, song Mỹ lập tức từ chối vì lo sợ đối phương có thể thay đổi vào phút chót hoặc từ bỏ thỏa thuận, khiến họ trắng tay.

Cuối cùng, hai bên đều đồng ý rằng họ có thể tin tưởng Thổ Nhĩ Kỳ. "Tất cả liên quan đến niềm tin. Đó là ngoại giao tình báo", một quan chức Thổ Nhĩ Kỳ nói.

Fidan trả lời rằng Thổ Nhĩ Kỳ sẽ giúp, nhưng gợi ý cuộc trao đổi con tin nên diễn ra tại một khu vực vắng vẻ ở sân bay thủ đô Ankara, thay vì đường băng nhộn nhịp tại Istanbul.

Thổ Nhĩ Kỳ chưa bao giờ sắp xếp một cuộc trao đổi tù nhân như vậy giữa các cường quốc và nước này không có quy trình tiêu chuẩn. Fidan đã chuyển yêu cầu lên Tổng thống Erdogan và nhận được cái gật đầu từ ông.

Các lãnh đạo tình báo Mỹ và Nga ở Ankara đã tới trụ sở của MIT, nơi được gọi là "pháo đài", để thảo luận chi tiết liên quan đến cuộc trao đổi. Sau vài ngày, MIT gửi cho cả hai bên tin nhắn quy định thời gian và địa điểm hai máy bay sẽ hạ cánh, số lượng người sẽ có mặt cùng quy tắc tham gia. Một quy định quan trọng là không bên nào được phép quay phim hoặc chụp ảnh cuộc trao đổi tù nhân, nhằm đảm bảo bí mật tối đa.

Sau khi nhận được tin nhắn từ MIT, trong văn phòng chật chội của đặc phái viên phụ trách vấn đề con tin Bộ Ngoại giao Mỹ, các nhân viên nhanh chóng triển khai những bước hậu cần để tiếp nhận con tin.

Reed, 32 tuổi, đến từ Granbury, Texas. Anh từng gia nhập lực lượng thủy quân lục chiến Mỹ và được triển khai đến Trại David làm nhiệm vụ bảo vệ ông Biden khi còn là phó tổng thống. Trong một chuyến đi gặp bạn gái người Nga, anh ta bị bắt và bị kết án 9 năm tù với cáo buộc hành hung cảnh sát Moskva sau một đêm say xỉn.

Reed bác bỏ cáo buộc tấn công người thi hành công vụ, liên tục nói rằng cơ quan thực thi pháp luật Nga không cung cấp bằng chứng đáng tin cậy nào cho thấy sự việc đã xảy ra. Bộ Ngoại giao Mỹ tuyên bố anh "bị bắt giam trái pháp luật". Các quan chức Mỹ cho rằng vụ án của Reed được giám sát bởi một đơn vị bí mật từ Cục Phản gián (DKRO), trực thuộc Cơ quan An ninh Liên bang Nga (FSB), chuyên nhắm tới các thành viên thủy quân lục chiến Mỹ.

Trevor Reed, bị buộc tội tấn công cảnh sát, đứng bên trong lồng dành cho bị cáo trong phòng xử án ở Moskva năm 2020. Ảnh: AFP

Đến tháng 4/2022, Reed đã thụ án ba năm tại IK-12, trại giam cách Moskva hàng trăm km về phía đông, nơi anh nhiều lần bị đưa vào phòng biệt giam vì không hợp tác. Reed đã viết thư cho cha mẹ, Joey và Paula, nói rằng cơ thể anh bị tổn thương do Covid-19 và các triệu chứng của bệnh lao.

Cha mẹ anh đã phát động một chiến dịch kêu gọi chính phủ Mỹ giải cứu con trai và cuối cùng Tổng thống Biden đã đồng ý trao đổi Yaroshenko, phi công Nga đang bị giam tại Mỹ, lấy Reed.

Vài ngày sau, Reed được giám thị đưa một tờ đơn đề nghị ân xá gửi Tổng thống Vladimir Putin, nhưng anh từ chối ký. Đại sứ Mỹ tại Nga đã phải gọi điện để nói với Reed rằng "anh hãy ký đi và sẽ không phải hối hận". Reed đồng ý.

Anh được đưa đến một phòng giam riêng và chờ đợi. Vài giờ sau, những người bịt mặt mặc quân phục của đặc nhiệm Alpha thuộc FSB đưa Reed lên máy bay.

Trên máy bay, Reed được yêu cầu ngồi cùng các nhân viên an ninh ở phía sau, trong khi các đặc vụ FSB phụ trách cuộc trao đổi tù nhân ngồi phía trước, ngăn cách bởi một tấm màn. Khi máy bay vòng về phía Biển Đen, đại tá Sergei Latkov, chỉ huy chiến dịch, bước qua tấm rèm để nói chuyện với Reed.

"Xin chào", ông nói bằng tiếng Anh. "Anh thấy sao?".

"Tốt. Ông thì sao?", Reed trả lời bằng tiếng Nga. Latkov mỉm cười rồi quay lại chỗ ngồi.

Cách đó vài trăm km, tại sân bay Ankara, sĩ quan tình báo Thổ Nhĩ Kỳ bước vào tháp không lưu. "Đây là một chiến dịch", ông thông báo với nhân viên kiểm soát không lưu, giải thích rằng hai máy bay sẽ sớm hạ cánh trên đường băng đã được phong tỏa ở phía nam sân bay, nơi thường được các VIP sử dụng.

Với một số cuộc trao đổi tù nhân trước đây, giới chức Mỹ thường sử dụng máy bay thương mại để tiết kiệm chi phí, nhưng vấn đề sức khỏe của Reed khiến họ phải huy động một máy bay chuyên dụng từ Bộ Ngoại giao.

Chiếc máy bay bắt đầu hạ độ cao hướng về phía Ankara ngay sau khi sĩ quan tình báo Thổ Nhĩ Kỳ gọi điện để xác nhận danh sách. Nó đến sau máy bay Nga vài phút. Phái đoàn Mỹ đã chuẩn bị chi tiết từng phút cho quá trình này, nhưng khi máy bay hạ cánh và tiến về phía phi cơ Nga, không rõ phái đoàn nào sẽ di chuyển trước để bắt đầu cuộc trao đổi.

Khi hai chiếc máy bay đậu trên đường băng, Reed thấy một người đàn ông khác bước tới qua tấm rèm.

"Tôi là Roger Carstens, tôi đến đây để nhận dạng anh", người này nói.

"Chính là tôi đây!", Reed trả lời. Đại sứ Carstens, đặc phái viên của Tổng thống Mỹ về vấn đề con tin, quay người bước ra khỏi máy bay mà không nói thêm lời nào. Trong một khoảnh khắc, Reed lo lắng cuộc trao đổi có thể bị hủy. Nhưng vài phút sau, anh được đại tá Latkov và một sĩ quan khác dẫn ra đường băng.

Trong những cuộc trao đổi tù nhân thời Chiến tranh Lạnh, các phái đoàn Mỹ và Liên Xô sẽ dừng cách nhau một đoạn ngắn để tù nhân đi những bước cuối cùng về phía đối diện. Nhưng Carstens và Latkov đã chào nhau, bắt tay nhau trên đường băng khi chào đón Reed và Yaroshenko.

Ngay sau đó, video về cuộc trao đổi xuất hiện trên truyền thông nhà nước Nga, với gương mặt các quan chức Nga được làm mờ. Cảnh tượng này được coi là một chiến thắng với Tổng thống Putin trong cuộc đối đầu với phương Tây. Chính quyền Tổng thống Erdogan rất ngạc nhiên khi video được công bố, trong khi người Mỹ phàn nàn.

Không lâu sau, các quan chức Thổ Nhĩ Kỳ chất vấn những người đồng cấp Nga về việc vi phạm quy tắc, tại sao họ lại quay phim cuộc trao đổi? "Chúng tôi không làm vậy", phía Nga phủ nhận.

Đây là cuộc trao đổi con tin đầu tiên mà Thổ Nhĩ Kỳ đứng ra dàn xếp, mở ra nhiều hoạt động tương tự sau đó, khi Ankara đảm nhận vai trò làm trung gian giữa Nga và Ukraine liên quan đến vấn đề trao đổi tù binh.

5 tháng sau, sĩ quan tình báo Thổ Nhĩ Kỳ lại lên tháp kiểm soát không lưu để hướng dẫn một máy bay khác từ Nga vào sân bay Ankara, nơi diễn ra cuộc trao đổi con tin phức tạp nhất kể từ khi xung đột Ukraine nổ ra.

Một máy bay chở các tù binh được coi là giá trị nhất của Nga lúc đó đang hướng tới Ankara. Họ gồm 5 chỉ huy người Ukraine bị bắt khi Nga bao vây nhà máy thép ở thành phố miền đông Mariupol.

Trong số này có đại tá Denys Prokopenko, chỉ huy Trung đoàn Azov. Ở Ba Lan, một máy bay khác đang chờ cất cánh tới Ankara cùng với Viktor Medvedchuk, tài phiệt thân Nga bị cơ quan an ninh Ukraine bắt sau khi tìm cách trốn lệnh quản thúc tại gia.

Cùng lúc, 10 chiến binh nước ngoài, chủ yếu đến từ Anh và Mỹ, bị Nga bắt làm tù binh ở chiến trường Ukraine, cũng có mặt trên chiếc máy bay thứ ba, hướng tới thủ đô Riyadh của Arab Saudi. Trên phi cơ, Shaun Pinner, tù nhân người Anh, nhận thấy một gương mặt nổi tiếng, tỷ phú Nga Roman Abramovic.

Abramovic đã giữ vai trò trung gian hòa giải và tham dự những cuộc đàm phán hòa bình ở Thổ Nhĩ Kỳ để giúp các siêu du thuyền của ông cập bến an toàn tại đây, tránh các lệnh trừng phạt từ châu Âu.

Ông đã tới Ankara và Riyadh, gặp các lãnh đạo Thổ Nhĩ Kỳ và Arab Saudi trước cuộc trao đổi và có mặt ở Rostov-on-Don, miền nam Nga, để đảm bảo không có thay đổi nào vào phút chót. Nhà tài phiệt tạo dáng chụp ảnh trên máy bay, trong khi Pinner nói đùa rằng anh ước gì ông đã mua đội bóng quê hương của mình, West Ham United. "Chelsea ở gần nhà tôi hơn", Abramovich trả lời.

Abramovich từng là ông chủ lạc bộ bóng đá Chelsea của Anh trước khi bị phong tỏa quyền sợ hữu vì xung đột Nga - Ukraine.

Thời điểm chiếc máy bay hạ cánh xuống thủ đô Riyadh, Arab Saudi, 200 tù binh khác được Nga đưa đến biên giới với Ukraine, để họ trở về quê hương. Ukraine cũng sẽ phóng thích khoảng 50 binh sĩ Nga qua biên giới.

Máy bay chở các chỉ huy Mariupol đáp xuống Ankara, nơi người đứng đầu cơ quan tình báo quân sự Ukraine, trung tướng Kyrylo Budanov, đang chờ đón họ. Sau một hồi tranh cãi gay gắt, phía Nga đành phải cho Budanov lên máy bay để xác nhận danh tính tù binh.

Budanov đã gửi ảnh cho Chánh văn phòng Tổng thống Ukraine Andriy Yermak, người điều phối cuộc trao đổi ở Kiev. 5 người đàn ông trông kiệt sức và hốc hác sau 4 tháng bị giam ở Nga, nhưng đó chính là họ. Cuộc trao đổi hoàn thành, máy bay của tài phiệt Medvedchuk rời đường băng Ankara tới Moskva và cùng lúc, cách đó hàng trăm km, các tù binh Ukraine bắt đầu chầm chậm bước qua biên giới, một trong số họ quỳ xuống hôn đất Ukraine.

Vài tháng sau, sân bay Ankara lại có một vị khách khác: Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, người đã bay đến trên một chiếc phi cơ của Czech, đón các chỉ huy Mariupol và đưa họ trở về nhà.

Lần này, đến lượt Nga phàn nàn Thổ Nhĩ Kỳ đã vi phạm quy tắc. Moskva cho biết họ đồng ý thả các chỉ huy Ukraine, nhưng với điều kiện những người này phải ở lại Thổ Nhĩ Kỳ, tránh xa chiến trường cho đến khi giao tranh khép lại.

Ngoại trưởng Thổ Nhĩ Kỳ Hakan Fidan tại New York, Mỹ, hồi tháng 9. Ảnh: Reuters

Về mặt công khai, Nga phản đối việc họ không được thông báo trước về động thái đưa 5 chỉ huy Mariupol về Ukraine. Nhưng ở nơi hậu trường, Moskva vẫn trấn an Ankara rằng họ muốn tiếp tục hợp tác.

Thời điểm đó, phi công Nga Yaroshenko đã được Tổng thống Putin bổ nhiệm vào cơ quan chính phủ Nga có nhiệm vụ kết nối người dân với nhà nước.

Reed có một hành trình cuộc đời rất khác. Nhiều tháng sau, với vai trò lính tình nguyện chiến đấu cho Ukraine, Reed bị thương ở chiến trường Bakhmut. Anh được một tổ chức phi chính phủ đưa sang Đức và đã trở lại Mỹ.

Sau khi Thổ Nhĩ Kỳ tiến hành nỗ lực làm trung gian trao đổi tù nhân giữa Mỹ, Ukraine và Nga, Tổng thống Biden đã ca ngợi người đồng cấp Thổ Nhĩ Kỳ Erdogan tại một hội nghị thượng đỉnh của NATO. "Ngài đã làm một việc tuyệt vời", ông nói.

Các quan chức Thổ Nhĩ Kỳ khẳng định họ sẵn sàng giúp sức nếu Washington cần hỗ trợ trong bất kỳ thỏa thuận nào liên quan đến con tin người Mỹ trong tương lai.

Vũ Hoàng (Theo WSJ)