Căng thẳng Mexico-Ecuador: Sự cố ngoại giao chưa có tiền lệ

Vụ lực lượng an ninh Ecuador đột nhập Đại sứ quán Mexico ở thủ đô Quito rạng sáng ngày 6/4 bắt giữ cựu Phó Tổng thống nước này - ông Jorge Glas gây ra cuộc khủng hoảng ngoại giao tồi tệ nhất từ trước tới nay giữa hai quốc gia Mỹ Latinh.

Sự cố ngoại giao chưa tiền lệ

Đám đông biểu tình bên ngoài Đại sứ quán Ecuador ở Mexico sau vụ bắt giữ cựu Phó Tổng thống Ecuador Jorge Glas, ngày 6/4. (Nguồn: Yahoo News/Bloomberg)

Đây là một thách thức lớn đối với quyền bất khả xâm phạm của các cơ quan ngoại giao được quy định trong Công ước Vienna năm 1961, nhằm bảo đảm hoạt động bình thường của các cơ quan ngoại giao và mối quan hệ ổn định, hòa bình giữa các quốc gia.

Leo thang căng thẳng

Vụ đột nhập Đại sứ quán Mexico là đỉnh điểm của một chuỗi hành động “ăn miếng trả miếng”, làm leo thang căng thẳng ngoại giao giữa hai nước, bắt đầu từ ngày 4/12/2023 khi ông Jorge Glas, cựu Phó Tổng thống Ecuador chạy vào Đại sứ quán Mexico ở Quito xin tị nạn với tuyên bố là “nạn nhân của một cuộc đàn áp chính trị”.

Chính phủ Ecuador bác bỏ tuyên bố của ông Glas và ngày 29/2 yêu cầu Đại sứ quán Mexico cho phép tiến hành bắt giữ ông Glas, nhưng đã bị từ chối. Ngày 3/4, Tổng thống Mexico López Obrador lên tiếng công khai chỉ trích cuộc bầu cử vòng hai năm 2023 ở Ecuador là gian lận.

Bộ Ngoại giao Ecuador gọi bình luận của ông Lopez Obrador là “đáng tiếc” và ngay lập tức đáp trả bằng tuyên bố persona-non-grata (người không được chào đón) đối với Đại sứ Mexico tại Ecuador Raquel Serur Smeke.

Ngay sau đó, Bộ Ngoại giao Mexico ra thông cáo coi tuyên bố đó của Ecuador là “không phù hợp” và quyết định cấp quy chế tị nạn chính trị cho ông Jorge Glas. Ngoại trưởng Ecuador Gabriela Sommerfield nhanh chóng chỉ trích đó là hành động “can thiệp công việc nội bộ”, cáo buộc Mexico "đã lạm dụng quyền ưu đãi miễn trừ ngoại giao" và coi “việc cấp quyền tị nạn cho những người bị kết án về các tội thông thường là không hợp pháp”.

Sau khi vụ đột nhập xảy ra, Ngoại trưởng Gabriela Sommerfield giải thích với các phóng viên rằng, quyết định tiến vào Đại sứ quán để bắt ông Glas đã được Tổng thống Daniel Noboa đưa ra sau khi xem xét “nguy cơ sắp có chuyến bay đưa ông Glas ra khỏi Ecuador” và mọi khả năng đối thoại ngoại giao với Mexico đã cạn kiệt.

Trong khi đó, Tổng thống Mexico López Obrador gọi vụ đột nhập là “vi phạm trắng trợn luật pháp quốc tế và chủ quyền của Mexico”. Chính phủ Mexico tuyên bố cắt đứt quan hệ ngoại giao với Ecuador và ngay lập tức rút toàn bộ nhân viên ngoại giao ra khỏi nước này. Không dừng lại ở đó, Mexico tuyên bố sẽ khởi kiện Ecuador lên Tòa án Công lý quốc tế (ICJ).

Phản ứng quốc tế

Hầu hết các nước Nam Mỹ lên án vụ đột kích. Nicaragua coi đây là hành vi vi phạm trắng trợn luật pháp quốc tế và tuyên bố cắt đứt quan hệ ngoại giao với Ecuador. Chính phủ Brazil yêu cầu hành động này của Quito “phải bị phản đối mạnh mẽ, bất kể lý do biện minh cho việc thực hiện nó là gì”.

Tổng thống Colombia Gustavo Petro cho rằng “phải duy trì các nguyên tắc của luật pháp quốc tế trong bối cảnh bất ổn đang gia tăng trên thế giới” và cho biết sẽ tìm kiếm sự bảo vệ pháp lý cho ông Glas. Honduras lên án cuộc đột kích và kêu gọi một cuộc họp của Cộng đồng các quốc gia Mỹ Latinh và Caribe (CELAC).

Argentina cho rằng đây là hành vi vi phạm Công ước Caracas. Guatemala, Uruguay, Venezuela và Chile cũng đã chỉ trích Ecuador về động thái nói trên. Tổ chức các nước châu Mỹ (OAS) coi hành động của Ecuador là không phù hợp với luật pháp quốc tế, bao gồm Công ước Vienna về quan hệ ngoại giao và các công ước quy định về tị nạn, đồng thời kêu gọi một cuộc họp của Hội đồng thường trực về vấn đề này.

Tổng thư ký Liên hợp quốc António Guterres bày tỏ quan ngại về cuộc tấn công và “tái khẳng định nguyên tắc cơ bản về quyền bất khả xâm phạm của cơ sở và nhân viên ngoại giao và lãnh sự, nhấn mạnh rằng nguyên tắc này phải được tôn trọng trong mọi trường hợp”. Ông “kêu gọi ôn hòa và khuyến khích cả hai Chính phủ giải quyết những khác biệt của họ thông qua các biện pháp hòa bình”.

Liên minh châu Âu (EU) và Tây Ban Nha lên án vụ tấn công. Một số quốc gia bày tỏ thái độ chậm hơn như Mỹ, Canada và Nga. Mỹ và Canada không lên án trực tiếp vụ tấn công và kêu gọi cả Mexico và Ecuador “giải quyết sự khác biệt”.

Nga tuyên bố “cực kỳ lo lắng về sự xâm nhập vũ trang của lực lượng an ninh Ecuador” và “khẳng định cam kết không điều kiện đối với Công ước Vienna năm 1961 về quan hệ ngoại giao”. Tuyên bố ngắn gọn nhưng mạnh mẽ của Nga được cho là do trước đó Quito và Moscow đã trải qua một cuộc khủng hoảng ngoại giao khi Mexico đề xuất trao vũ khí của Nga cho Mỹ để đổi lấy việc cung cấp trang thiết bị hiện đại hơn từ Mỹ.

Tiền lệ nguy hiểm

Vụ đột nhập Đại sứ quán Mexico ở Ecuador là hành động chưa từng có trong lịch sử ngoại giao. Các đại sứ quán tại một số nước như Lebanon, Argentina, Libya, Indonesia, Iran và Thái Lan từng bị đột kích, nhưng phần lớn được thực hiện bởi các nhóm nổi dậy. Chưa từng có trường hợp nào ghi nhận một quốc gia sở tại tấn công đại sứ quán của một quốc gia khác trên lãnh thổ của mình. Đây là động thái mà ít nhà cầm quyền nào dám làm. Ngay trong Chiến tranh Lạnh, các cường quốc hạt nhân cũng không dám vi phạm chủ quyền của một đại sứ quán khác.

Sự cố này đặt ra những câu hỏi nghiêm trọng về tương lai của quyền miễn trừ ngoại giao được các nước long trọng cam kết trong Công ước Vienna năm 1961. Theo khoản 1, Điều 22 của Công ước này: “Trụ sở của cơ quan đại diện là bất khả xâm phạm. Chính quyền nước tiếp nhận không được vào nơi đó nếu không có sự đồng ý của người đứng đầu cơ quan đại diện”. Điều 45 Công ước này còn ghi “Nước tiếp nhận, ngay cả trường hợp có xung đột vũ trang, phải tôn trọng và bảo vệ trụ sở cùng với tài sản và hồ sơ của cơ quan đại diện”.

Quyền bất khả xâm phạm của các cơ quan ngoại giao theo Công ước Vienna là một trong những dấu mốc quan trọng của ngoại giao, bất kỳ sự vi phạm nào đối với nguyên tắc này đều đe dọa phá vỡ sự ổn định và hòa bình giữa các quốc gia. Cuộc tấn công vào đại sứ quán Mexico bộc lộ tính mong manh của quyền miễn trừ ngoại giao và trở thành một tiền lệ nguy hiểm trong quan hệ quốc tế, đồng thời làm nổi bật nhu cầu cần phải có những biện pháp mạnh mẽ hơn để bảo vệ các cơ quan đại diện ngoại giao.

Giải pháp pháp lý

Việc Mexico theo đuổi hành động pháp lý thông qua ICJ có khả năng sẽ mang lại giải pháp lâu dài để ngăn ngừa các hành vi vi phạm quyền bất khả xâm phạm của các cơ quan ngoại giao. Trong vụ kiện của Mexico đối với Ecuador, ICJ sẽ phải xem xét hai vấn đề là tính hợp pháp của việc Mexico cấp tị nạn ngoại giao cho ông Jorge Glas và vấn đề Ecuador có vi phạm quyền bất khả xâm phạm của các cơ quan ngoại giao hay không.

Nếu Tòa thấy rằng ông Jorge Glas bị truy tố hợp pháp vì một tội danh tham nhũng và bị kết án bởi một tòa án thông thường, thì việc Mexico cho tị nạn ngoại giao là sai trái và Mexico có nghĩa vụ giao ông Glas cho Ecuador. Ngược lại, nếu Tòa phán quyết việc tị nạn là hợp pháp, thì Ecuador có nghĩa vụ để ông Jorge Glas rời khỏi lãnh thổ của mình, theo Điều XII của Công ước Caracas mà cả Mexico và Ecuador là thành viên.

Đối với cuộc đột kích của Ecuador vào Đại sứ quán Mexico, ICJ có thể tuyên bố cuộc đột kích này là vi phạm Công ước Vienna 1961, bất kể việc Mexico cấp tị nạn cho ông Jorge Glas là bất thường hay lạm dụng các quyền miễn trừ ngoại giao hay không.

Theo điều 22 của Công ước Vienna 1961, quyền bất khả xâm phạm của các cơ quan đại diện ngoại giao là không có ngoại lê, nghĩa là bất kỳ sự xâm nhập nào của chính quyền sở tại, kể cả việc truy đuổi kẻ chạy trốn, cũng cần có sự đồng ý của người đứng đầu cơ quan ngoại giao đó.

Theo án lệ của ICJ khi xử vụ Con tin Tehran năm 1979 (đoạn 86), quyền bất khả xâm phạm là một điều khoản tự thân, không chấp nhận thêm bất cứ điều gì có thể ảnh hưởng đến quyền bất khả xâm phạm của các cơ quan ngoại giao. Bản thân Ecuador trong vấn đề này cũng ở một vị trí khá phức tạp bởi năm 2012 chính Ecuador đã cấp tị nạn cho người sáng lập WikiLeaks Julian Assange tại đại sứ quán của họ ở London.

Chính quyền Anh cảnh báo Ecuador chứa chấp Assange là không phù hợp với luật pháp quốc tế và họ có thể bắt giữ Assange khi vẫn còn ở trong Đại sứ quán. Ecuador đã phản ứng mạnh mẽ, coi việc xâm nhập không có sự đồng thuận của Đại sứ quán sẽ là một hành động thù địch không thể dung thứ, coi thường Công ước Vienna nên cảnh sát Anh đã không thể vào Đại sứ quán Ecuador để bắt giữ Assange.

Phán quyết của ICJ đối với cuộc đột kích của Ecuador vào Đại sứ quán Mexico sẽ góp phần tạo thêm án lệ, để giải thích rõ ràng hơn và củng cố tính ràng buộc của các quy định của Công ước Vienna 1961 về quyền ưu đãi miễn trừ nói chung và quyền bất khả xâm phạm nói riêng của các cơ quan đại diện ngoại giao trên thế giới.