Bị cấm vận hơn 4 thập kỉ, Iran chật vật tìm máy bay mới

Bộ Quốc phòng Iran từng nổi lên như một khách hàng đầy hứa hẹn đối với máy bay chiến đấu của Liên Xô từ năm 1989, sau cái chết của vị lãnh tụ tối cao có tư tưởng chống Liên Xô kịch liệt, Ruhollah Khomeini đã lên nắm quyền và theo đuổi mối quan hệ chặt chẽ hơn với Moscow để đối đầu với các đối thủ phương Tây. Liên Xô đã đưa ra nhiều tuyên bố ủng hộ đối với Iran sau khi hỗ trợ lật đổ chế độ quân chủ liên kết với phương Tây của nước này vào năm 1979 và thậm chí tạm thời chặn một số hoạt động xuất khẩu vũ khí sang nước láng giềng Iraq sau khi Iraq xâm lược Iran vào năm 1980. Không quân Iran dường như trở thành khách hàng hàng đầu cho các máy bay chiến đấu của Liên Xô từ đầu những năm 1990, ước tính khoảng 25 máy bay chiến đấu hạng trung MiG-29 thế hệ thứ tư và một phi đội gồm 12 máy bay chiến đấu cường kích Su-24M đã được chuyển cho Iran.

Bị cấm vận hơn 4 thập kỉ, Iran chật vật tìm máy bay mới

Các thương vụ mua hệ thống tác chiến trên không nổi bật khác bao gồm 10 tổ hợp tên lửa đất đối không S-200, được đặt hàng vào năm 1989 cùng với MiG-29. Iran được cho là sẽ sử dụng MiG-29 để trở thành trụ cột của không quân nước này. Các biến thể mới của máy bay chiến đấu dự kiến được bán ra thị trường để xuất khẩu từ giữa những năm 1990 với nhiều khả năng được cải thiện đáng kể bao gồm radar mảng pha quét điện tử, khả năng tiếp cận tên lửa không đối không dẫn đường bằng radar chủ động R-77, khả năng tiếp cận nhiều loại vũ khí không đối đất, tích hợp động cơ mạnh hơn và thùng nhiên liệu lớn hơn. Ngoài MiG-29, Iran cũng thể hiện sự quan tâm đến việc mua số lượng ít hơn các máy bay chiến đấu cao cấp hơn của Liên Xô, đáng chú ý nhất là máy bay đánh chặn hạng nặng MiG-31 Foxhound và Su-27 Flanker.

Sau khi Liên Xô sụp đổ, Iran tiếp tục là khách hàng lớn của các hệ thống vũ khí của Nga, bao gồm cả việc thực hiện thỏa thuận từ năm 1993 để sản xuất xe tăng T-72 theo giấy phép trong nước, nhưng từ năm 1995 Nga ngừng ký các hợp đồng mới do thỏa thuận Gore-Chernomyrdin được thực hiện với Mỹ dưới áp lực của Washington. Không giống như Liên Xô, giới lãnh đạo thời hậu Xô viết của Nga liên kết chặt chẽ hơn nhiều với các lợi ích của phương Tây và rất dễ bị áp lực từ phương Tây nhằm từ chối bán vũ khí hiện đại cho các quốc gia bị phương Tây coi là đối thủ. Iran đã đối phó bằng cách mua máy bay chiến đấu MiG-29 từ nơi khác và đã tìm đến Moldova để mua một phi đội gồm 25 máy bay mà quốc gia này đã thừa kế từ Liên Xô. Tuy nhiên, Mỹ cũng đã can thiệp để ngăn chặn việc mua bán này.

Kết quả sự can thiệp trên đã giúp quân đội Mỹ có được một phi đội MiG-29 để đào tạo phi công và mô phỏng khả năng của kẻ thù. Trong khi bản thân Nga đang loại bỏ MiG-29 ra khỏi biên chế để đặt thêm số lượng lớn Su-27. Do đó, không quân Iran đã không có được bất kỳ máy bay chiến đấu thế hệ thứ tư nào kể từ khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, mặc dù sau khi lệnh cấm vận vũ khí của Liên hợp quốc hết hiệu lực vào năm 2020. Đã có suy đoán rằng nước này có thể mua được các biến thể hiện đại hoặc phái sinh của MiG-29 là MiG-35 hiện đại hơn. Tuy nhiên hiện tại khả năng Iran sẽ ưu tiên xem xét các máy bay chiến đấu J-10C của Trung Quốc , một phần do quy mô sản xuất lớn hơn nhiều và yêu cầu bảo dưỡng thấp hơn và cũng do sự thận trọng về độ tin cậy của Moscow sau khi Nga liên tục chặn bán và hỗ trợ các nước phương Tây gây áp lực lên Tehran.

Các lựa chọn chính sách của Moscow tỏ ra rất bất lợi cho lợi ích của cả hai nước, trong khi Nga có dự trữ lớn các máy bay MiG-29 chưa lắp ráp khi Liên Xô sụp đổ và đang phải vật lộn để duy trì lĩnh vực quốc phòng do thiếu đơn đặt hàng, nhưng vẫn phải từ chối khách hàng tiềm năng của mình. Đối với những chiếc MiG-29 do Liên Xô chế tạo đã có trong biên chế Iran, chúng đã được hiện đại hóa trong nước và tiếp tục được giao nhiệm vụ bảo vệ thủ đô Tehran. Số lượng MiG-29 của Iran cũng được bổ sung bởi các máy bay chiến đấu chạy trốn khỏi Iraq trong Chiến tranh vùng Vịnh năm 1991, đưa quy mô phi đội lên khoảng 30-35 máy bay chiến đấu. Quốc gia này dự kiến sẽ vận hành một phi đội 60-80 chiếc MiG-29 vào đầu thế kỷ này và có thể nhiều hơn nữa, tùy thuộc vào sự hài lòng của không quân đối với các biến thể mới thời hậu Xô Viết. Tuy nhiên, mặc dù MiG-29A có lợi thế hơn so với các máy bay chiến đấu cùng thời của phương Tây, nhưng biến thể cũ kỹ này ngày nay được coi là đã lỗi thời và yếu thế hơn khi đối đầu với các máy bay chiến đấu như F-16E hay F-18E của hải quân Mỹ.