Ba năm đại trùng tu điện Thái Hòa

Để trả lại vẻ đẹp lộng lẫy của cung điện quan trọng nhất trong vương triều Nguyễn, hơn 200 nghệ nhân, thợ lành nghề đã làm việc ròng rã ba năm.

Điện Thái Hóa nằm trong Đại nội Huế, được xây dựng vào năm 1805 dưới thời vua Gia Long. Công trình là biểu trưng quyền lực của triều Nguyễn, được dùng trong lễ đăng quang, sinh nhật vua, đón tiếp sứ thần và các buổi đại triều.

Trước cuộc đại trùng tu, Trung tâm Bảo tồn Di tích cố đô Huế tổ chức nhiều cuộc hội thảo. Các nhà văn hóa đánh giá điện Thái Hòa xuống cấp nghiêm trọng, một số cấu kiện gỗ mục ruỗng, không đảm bảo an toàn. Một phần mái được che chắn tạm bợ sau bão Noul năm 2020 làm mất vẻ uy nghiêm của cung điện. Việc trùng tu là cấp bách, nhưng phải cẩn trọng để bảo tồn các giá trị nguyên bản.

Trước khi hạ giải điện Thái Hòa để trùng tu vào tháng 11/2021, Trung tâm Bảo tồn Di tích cố đô Huế đã quét 3D toàn bộ công trình để lưu giữ các yếu tố gốc, làm cơ sở đối chiếu. Các hạng mục trùng tu chính gồm: Gia cường nền móng, phục hồi nền lát gạch, bậc cấp đá thanh, tường gạch với màu sắc nguyên trạng. Hệ khung gỗ, mái lợp ngói hoàng lưu ly và ngói liệt men vàng cùng các chi tiết trang trí như bờ mái, con giống khảm sành sứ và trang trí pháp lam cũng được tu bổ kỹ lưỡng.

Với kinh nghiệm 20 năm trùng tu di tích Huế như điện Minh Thành, Gia Thành ở lăng vua Gia Long, Triệu Tổ Miếu, Công ty CP Tu bổ di tích Huế được lựa chọn trùng tu điện Thái Hòa. Hàng chục nghệ nhân mộc mỹ nghệ lành nghề từ Bắc Ninh, Hà Nam được tuyển tham gia cùng thợ kép ở Huế. Các nghệ nhân mộc mỹ nghệ giàu kinh nghiệm sẽ phụ trách hạ giải và phục hồi cấu kiện gỗ. Nghệ nhân kép đến từ Huế đảm nhiệm việc đắp rồng trang trí, hoa văn trên ô hộc và sơn son thếp vàng.

Với công trình lớn kiểu "trùng thiềm điệp ốc" (hai bộ mái trên một mặt nền), trang trí pháp lam, lợp ngói hoàng lưu ly như điện Thái Hòa, đội thợ phải hạ giải toàn bộ, đánh giá lại các cấu kiện gỗ. Đầu năm 2022, những viên ngói đầu tiên được dỡ xuống. Hệ thống rồng trang trí trên mái được đưa xuống cẩn trọng, đảm bảo giữ nguyên vẹn để đối chiếu, tái sử dụng khi cần. Nhà kho lưu giữ các cấu kiện gỗ được xây dựng ngay bên cạnh điện để phục vụ trùng tu.

Hệ thống rồng trên điện Thái Hòa chưa được tháo dỡ. Ảnh: Võ Thạnh

Chia sẻ về những khó khăn trong trùng tu điện Thái Hòa, ông Hồ Hữu Hành, Giám đốc Công ty CP Tu bổ di tích Huế, cho biết trải qua hơn 100 năm tồn tại, nhiều cấu kiện gỗ của điện Thái Hòa khi hạ giải đã mục ruỗng, cần thay thế. Tuy nhiên, nguồn gỗ lim ở Việt Nam, Lào khan hiếm. Đơn vị phải xin phép nhập hơn 1.000 khối gỗ lim Nam Phi. Thợ phải dùng búa đẽo sao cho cột tròn, đúng kích thước với các cột điện bị mục ruỗng.

"Làm công tác trùng tu như nghề bác sĩ, ông có tay nghề cao vào hội chẩn, khám lâm sàng, rồi giao cho thợ tay nghề cao mổ xẻ. Với kết cấu gỗ ở điện Thái Hòa, thợ cả nhiều kinh nghiệm, tay nghề cao mới lấy được khoảng cách các cấu kiện gỗ chuẩn", ông Hành nói. Khác với công trình mới, ở điện Thái Hòa khoảng cách các chân tán cột không đồng đều nên phải lấy theo mực thước (thước dây), từng gian có mực thước riêng. Nếu thợ không kinh nghiệm thì dễ làm hở cấu kiện gỗ, nghiêng méo công trình, không đồng đều.

Hệ thống sành sứ trên mái điện được hạ giải cẩn trọng, song không thể tái sử dụng cũng gây khó khăn cho việc trùng tu. Nghệ nhân Trương Thế Lực, 54 tuổi, ở xã Quảng Thành, huyện Quảng Điền, cho hay nghệ thuật ghép rồng, hoa văn trên mái điện của người xưa rất tinh xảo, khác biệt. Mỗi ô hộc trang trí, hình thái con rồng trên điện Thái Hòa có thần thái riêng. Ông và đội thợ phải rất tỉ mỉ đắp sao cho giống bản gốc. Mỗi con rồng mất 20-25 ngày đắp, khảm sành sứ.

Để hoàn thành điện Thái Hòa vừa đảm bảo nguyên bản, đúng tiến độ, hơn 200 nghệ nhân mộc mỹ nghệ, thợ kép phải làm cả ngày lẫn đêm. May mắn là kỹ thuật sơn son thếp vàng đã được các nghệ nhân ở Huế tiếp nhận thay vì thuê thợ từ Hà Nội vào như những công trình trước. Công trình hoàn thành vào cuối tháng 11/2024, đúng ba năm sau ngày hạ giải.

Bên trong điện Thái Hòa mới trùng tru, tháng 11/2024. Ảnh: Võ Thạnh

Trước ý kiến nhiều chi tiết điện Thái Hòa bị sai lệch so với trước hạ giải, ông Hành nói điện Thái Hòa kể từ khi xây dựng dưới thời vua Gia Long đến nay đã trải qua nhiều đợt trùng tu. Sau Tết Mậu Thân năm 1968, điện bị hư hại và được trùng tu không đúng bản gốc ban đầu. Công trình hiện nay dựa trên ảnh thời vua Khải Định (khoảng năm 1923) và ý kiến chuyên gia văn hóa. Phương án trùng tu cũng được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch thống nhất chọn trang trí theo thời vua Khải Định.

"Các chi tiết hiện tại sẽ khác với trước khi tháo dỡ, nhưng đúng với bản gốc, trả lại vẻ đẹp huy hoàng nhất của công trình. Điện được trùng tu theo phong cách rực rỡ nhất thời vua Khải Định, đặc biệt ở các chi tiết khảm sành sứ, trang trí pháp lam và sơn son thếp vàng", ông Hành nói. Việc trùng tu tôn trọng nguyên bản, có điều chỉnh các chi tiết dựa trên tính khả thi, kỹ thuật hiện đại và tư liệu lịch sử. Quá trình trùng tu không chỉ là sửa chữa mà còn mang ý nghĩa lớn trong việc bảo tồn giá trị lịch sử, văn hóa và kiến trúc của di sản thế giới.

Ông Phan Văn Tuấn, Phó giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích cố đô Huế, đánh giá việc trùng tu điện Thái Hòa đúng theo yêu cầu của Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch và các nhà văn hóa. Công trình sau đưa vào sử dụng đã thu hút nhiều khách tham quan. Sau điện Thái Hòa, trung tâm sẽ khôi phục các cung điện như Cần Chánh, Đại Cung Môn.

Võ Thạnh