50 năm Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Việt Nam

Hội thảo khoa học toàn quốc Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Việt Nam 50 năm sau ngày đất nước hòa bình, thống nhất, đổi mới: Thực trạng và định hướng phát triển (sáng 12.12.2023 tại Hà Nội). Ảnh: Việt Văn

Cần xây dựng hệ giá trị văn học, nghệ thuật Việt Nam

Theo ông Nguyễn Xuân Thắng từ ngày thành lập đến nay, Đảng ta luôn quan tâm đến lĩnh vực văn hóa, văn nghệ; coi đó là một mặt trận quan trọng trong sự nghiệp cách mạng và văn nghệ sĩ là những chiến sĩ trên mặt trận ấy. Tư tưởng đó được thể hiện rất sớm, nổi bật trong Đề cương về Văn hóa Việt Nam năm 1943.

Và ngay sau ngày đất nước thống nhất, Đảng ta đã đề ra đường lối xây dựng nền văn hóa, văn nghệ Việt Nam mới, thống nhất quốc gia, hòa hợp dân tộc, vừa phát huy được tinh hoa văn hóa, văn nghệ của 54 dân tộc trên mọi miền đất nước, vừa tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa, văn nghệ thế giới.

Văn hóa càng có vai trò quan trọng trong bối cảnh phát triển hiện nay, đúng như lời khẳng định của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021: “Văn hóa là hồn cốt của Dân tộc, nói lên bản sắc Dân tộc. Văn hóa còn thì Dân tộc còn…”.

Ông Nguyễn Xuân Thắng cũng nêu rõ: “Chúng ta cần phát huy hơn nữa vai trò của văn nghệ trong việc xây dựng, phát triển toàn diện con người Việt Nam với nhân cách cao đẹp và xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, nhân ái để ‘mỗi người vì mọi người và mọi người vì mỗi người’, để phát huy cao nhất bản chất tốt đẹp, đóng góp to lớn vào sự nghiệp xây dựng, phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới.

Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật phải làm nền tảng cho những sáng tác văn nghệ không chỉ là vũ khí đấu tranh chống cái xấu, cái ác, cái lạc hậu, mà còn là suối nguồn trong mát nuôi dưỡng tâm hồn con người bằng cái chân, thiện, mỹ; để chúng ta có nhiều hơn những tác phẩm văn học, nghệ thuật ca ngợi lịch sử hào hùng của dân tộc, những tác phẩm chân thực, sinh động về con người Việt Nam có khát vọng, ý chí, bản lĩnh, trí tuệ trong thời kỳ đổi mới, góp phần xây dựng một nước Việt Nam giàu mạnh, phồn vinh, văn minh, hạnh phúc”.

Ông Nguyễn Xuân Thắng cũng đề nghị Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương sớm hoàn thành việc xây dựng hệ giá trị văn học, nghệ thuật Việt Nam vừa mang tính phổ cập nhân loại, vừa mang bản sắc dân tộc để phát huy vai trò của lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật trong việc đề ra tiêu chí thẩm định là thước đo giá trị, để đồng hành cùng sáng tạo và tiếp nhận những giá trị nhân văn, tiến bộ; cổ vũ tìm tòi, sáng tạo nghiêm túc; đồng thời nghiêm khắc phê phán những biểu hiện thị hiếu tầm thường, dung tục, các quan điểm sai trái trong hoạt động sáng tạo và tiếp nhận văn nghệ.

Phê bình và tác phẩm

GS Phong Lê trong bản tham luận “Phê bình văn học hôm nay - Một hình dung sơ bộ về thực trạng” nêu: Đây là thời phê bình báo chí làm nên gương mặt chủ đạo, có tác dụng thay thế hoặc lấn át phê bình chuyên nghiệp. Nhưng phê bình chuyên nghiệp là ai và ở đâu thì cũng rất khó tìm. Theo GS Phong Lê, vào thời tất cả mọi ngành nghề đều hướng tới chuyên nghiệp hóa thì với phê bình lại theo chiều ngược lại.

GS Trần Đình Sử tham luận “Nhận diện những vấn đề lý luận, phê bình văn học ở Việt Nam trong 50 năm qua” nêu rõ điều quan trọng nhất là sự đổi thay quan niệm của Đảng về văn nghệ, khởi đầu nghị quyết 05 ở Đại hội VI và tiếp tục với các nghị quyết ở các Đại hội sau, như nghị quyết 23 của Bộ Chính trị khóa X (2008), Đảng mở ra một không gian mới cho văn nghệ sĩ được tự do sáng tạo. Nghị quyết 05 nhấn mạnh “Tự do sáng tác là điều kiện sống còn để tạo nên giá trị đích thực trong văn hóa, văn nghệ để phát triển tài năng”. Nghị quyết Đại hội VIII (1998) khẳng định xây dựng nền văn nghệ tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”. Nghị quyết 23 của Bộ Chính trị khóa X (2008) nêu ra phương hướng “Tự do trong sáng tạo nghệ thuật và sự đa dạng về nội dung, phong cách sáng tác, phương thức biểu hiện được tôn trọng, dấu ấn cá nhân, cá tính sáng tạo được khẳng định”.

Nhà văn Bùi Anh Tuấn trong tham luận “Phác thảo đôi nét về thế hệ nhà văn TP Hồ Chí Minh 50 năm nhìn lại” trình bày 3 thế hệ nhà văn, và thẳng thắn thừa nhận chúng ta chưa có tác phẩm vươn đến đỉnh cao, vươn tầm ra thế giới. Ông nêu ra mấy yếu tố để có các tác phẩm đỉnh cao. Một là tài năng, tức người sáng tác phải có tâm hồn nhạy cảm hay đa cảm vô cùng, “nhạy cảm đến yếu đuối”, biết yêu thương quần sinh. Khóc cười, đau trước nỗi đau của nhân loại. Có quan điểm sáng tác rõ ràng, phục vụ Tổ quốc và Nhân dân. Hai là cần có sự quan tâm, hiểu biết, vun đắp của cộng đồng… Muốn văn học Việt vươn tầm ra thế giới, Nhà nước cần có chiến lược đầu tư văn học dịch, đây là quyền lực mềm mang vị thế văn học Việt Nam ra thế giới, song hành với phát triển kinh tế.