16 năm đòi ‘công lý da cam’

Bà Trần Tố Nga sinh năm 1942 tại tỉnh Sóc Trăng. Năm 12 tuổi, bà được tập kết ra Bắc học tập. Năm 1966, bà nhận công tác tại Thông tấn xã Giải phóng, thường xuyên theo sát đơn vị bộ đội vào các chiến trường để đưa tin, hành quân qua nhiều cánh rừng giặc Mỹ rải chất độc hóa học da cam. Năm 1968, đứa con đầu lòng của bà ra đời, nhưng mang một chứng bệnh lạ và mất khi mới 17 tháng tuổi.

“Lúc con tôi sinh ra, tôi chưa một lần nghĩ con mình bị nhiễm chất độc da cam, chỉ nghĩ con bị bệnh về tim. Tôi không bao giờ quên được nỗi đau này”, bà Tố Nga tâm sự.

Cuộc chiến bắt đầu

Đầu những năm 1990, bà Trần Tố Nga sang Pháp định cư và bắt đầu hành trình tìm công lý cho các nạn nhân chất độc da cam/dioxin. Năm 1992, bà mở công ty du lịch, quyết định dành toàn bộ doanh thu giúp đỡ trẻ mồ côi và hỗ trợ một số gia đình ở Pháp không có con có thể nhận con nuôi ở Việt Nam.

Bà từng giúp một số địa phương tại Cao Bằng, Việt Trì, Điện Biên xây trường học; kết nối nhóm bác sĩ người Pháp về Việt Nam phẫu thuật miễn phí cho bệnh nhân bị hở hàm ếch ở đồng bằng sông Cửu Long.

Nhờ những công việc này, luật sư William Bourdon - người nổi tiếng trong các vụ kiện bảo vệ quyền lợi người nghèo trên thế giới - biết đến bà. “Lần thăm trung tâm dành cho nạn nhân chất độc da cam tại Việt Nam, luật sư William Bourdon hứa nếu tìm được nạn nhân chất độc da cam người Việt tại Pháp, ông sẽ mở ra vụ kiện đòi công lý cho họ. Lúc luật sư tìm ra tôi, tôi có ba điều kiện cần và đủ để khởi kiện. Thứ nhất, tôi có quốc tịch Pháp. Thứ hai, tôi đang sống tại Pháp, nước có luật pháp cho phép mở các vụ kiện quốc tế để bảo vệ công dân của mình. Thứ ba, tôi bị nhiễm chất độc da cam”, bà Tố Nga cho biết.

Tháng 5/2009, bà Tố Nga ra làm chứng tại Tòa án Lương tâm quốc tế vì nạn nhân chất độc da cam Việt Nam tại Paris. Với sự đồng hành giúp đỡ của luật sư William Bourdon, cộng sự của ông và nhà văn André Bouny - Chủ tịch Ủy ban quốc tế ủng hộ nạn nhân chất độc da cam Việt Nam, bà quyết định đứng nguyên đơn để kiện công ty sản xuất, cung cấp chất độc hóa học cho quân đội Mỹ trong chiến tranh ở Việt Nam.

Vụ kiện của bà Trần Tố Nga được xem là vụ kiện lịch sử. 19 công ty hóa chất khổng lồ của Mỹ như: Dow Chemical, Montaso Ltd, Phamacia Corporation, Hercules Incorporated... phải hầu tòa do đơn kiện của một người phụ nữ. Tuy nhiên, bà đối mặt với muôn vàn khó khăn. Các tập đoàn hóa chất Mỹ không dễ dàng thừa nhận hậu quả gây ra sau nhiều năm kể từ khi chiến tranh ở Việt Nam kết thúc.

Quyết định đứng đơn kiện thực sự trở thành cuộc chiến. Bà Tố Nga xác định không lùi bước, và nhận được nhiều ủng hộ. Chủ tịch Hội Nạn nhân chất độc da cam/dioxin Việt Nam gửi thư ngỏ đến Tòa Đại hình Evry đề nghị xét xử đơn kiện của bà Trần Tố Nga với trên 400.000 chữ ký ủng hộ, quyên góp được hàng trăm triệu đồng. Đến tháng 4/2015, Tòa Đại hình ở Evry thông báo thời gian diễn ra phiên tòa.

Chiến đấu đến hơi thở cuối

Suốt từ năm 2015 đến năm 2021, 19 phiên tòa diễn ra với những tư liệu, sự thật và lẽ phải được chứng minh qua hàng trăm tài liệu nghiên cứu chính thức, nhưng bên bị đơn vẫn phủ nhận.

Ngày 29/6/2020, Tòa Đại hình Evry ra thông báo về vụ kiện của bà Trần Tố Nga, yêu cầu kết thúc phiên thủ tục để ngày 12/10/2020 tiến hành phiên tranh tụng. Tuy nhiên, sau nhiều lần dời lịch vì đại dịch COVID-19 và hàng chục lý do khác, đến ngày 25/01/2021, phiên tòa mới chính thức diễn ra. Trước phiên xét xử, có gần 200 thị trưởng, nghị sĩ, nhân sĩ nổi tiếng của Pháp ký tên ủng hộ vụ kiện của bà Trần Tố Nga.

“Mỗi công ty thuê hai luật sư bào chữa. Như vậy, ba luật sư của chúng tôi phải đối diện với 38 luật sư đến từ 19 công ty hóa chất của Mỹ. Trong quá trình diễn ra phiên tòa, những công ty sản xuất hóa chất này liên tục bác cáo buộc, nói dối và lập luận rằng họ chỉ nghe theo lệnh của chính phủ”, bà Tố Nga cho hay.

Có một vài lần, tòa án hỏi bà Trần Tố Nga xem có muốn hòa giải bí mật, xem như dừng kiện và đổi lấy một khoản tiền. Tuy nhiên, bà và cộng sự nhiều lần nhấn mạnh, những phiên tòa dân sự đều nhằm mục đích đền bù cho các nạn nhân, nhưng bên cạnh đó, điều bà mong muốn lớn nhất là: thế giới biết được tội ác của chiến tranh và tội ác chất độc da cam. Vì vậy, bà sẽ không nhượng bộ.

Ngày 11/5/2021, Tòa đại hình Evry kết luận tòa không được quyền xét đơn kiện của bà Trần Tố Nga, trong khi họ đã kéo dài việc “nâng lên đặt xuống” hồ sơ hơn 6 năm. Bà Trần Tố Nga không chấp nhận quyết định này, tiếp tục cùng luật sư kháng án lên Tòa án phúc thẩm Paris. Phiên tòa lịch sử tiếp theo diễn ra vào ngày 7/5/2024 - trùng với 70 năm ngày Chiến thắng Điện Biên Phủ (7/5/1954).

Đầu tháng 5/2024, bà Trần Tố Nga về Việt Nam, lên Điện Biên Phủ thắp nhang khấn nguyện rồi trở lại Pháp chuẩn bị cho phiên tòa với lòng tin và nghị lực lớn lao. Phía nguyên đơn bà Trần Tố Nga có 2 luật sư là Bertrand Repolt và William Bourdon. Trong khi đó, phía bị đơn 14 công ty hóa chất Mỹ có hơn 10 luật sư tham gia. Trước thẩm phán, hai luật sư tình nguyện giúp bà Trần Tố Nga trong vụ kiện đã bác “quyền miễn trừ tư pháp” của 14 công ty hóa chất Mỹ bằng lập luận không thể đánh đồng vai trò của công ty Mỹ với nhà nước Mỹ.

Ngoài ra, luật sư của những công ty này cũng phủ nhận trách nhiệm của thân chủ khi cho rằng họ chỉ thực hiện theo yêu cầu của quân đội Mỹ trong thời chiến, và đôi khi họ bị trưng dụng. Đến ngày 22/8/2024, Tòa phúc thẩm Paris tuyên bố bà Trần Tố Nga thua kiện và phải đền bù cho phía Mỹ.

“Bất công chồng bất công. Chúng tôi quyết định kháng án lên toà tối cao để tiếp tục kiện. Tôi năm nay 83 tuổi, chính phủ Mỹ đưa ra danh sách 17 căn bệnh có liên quan đến chất độc da cam thì bản thân tôi mang 6 - 7 căn bệnh. Tôi không được quyền mất đi nghị lực và can đảm, vì tôi phải làm cho thế giới và Việt Nam hiểu hơn về bản chất của cuộc đấu tranh này”, bà Tố Nga cho hay.

Dù tòa kết luận thua kiện, nhưng đối với bà Tố Nga, hành trình của bà thực chất đã chiến thắng, vì đến nay, đã có hàng triệu người trên thế giới ủng hộ. Đặc biệt, Nghị viện Bỉ lần đầu tiên trong lịch sử ra nghị quyết ủng hộ nạn nhân da cam và được biểu quyết 100%.

Chia sẻ về kế hoạch tương lai, bà Tố Nga cho biết, nếu tòa án tối cao bác đơn kiện, bà sẽ quay về tòa sơ thẩm hoặc lên tòa quốc tế. Bà sẽ tiếp tục đấu tranh đến hơi thở cuối cùng. “Cách đây 12 năm, báo chí có hỏi luật sư của tôi là tại sao ông đi bảo vệ bà Nga không lấy tiền. Ông ấy trả lời rằng: Ngọn gió lịch sử đưa bà Nga đi đến con đường chính nghĩa nên chúng tôi đi theo”, bà Tố Nga chia sẻ.