Khám phá ngôi chùa cổ lưu giữ 4 bảo vật quốc gia ở Bắc Ninh

Chùa Bút Tháp còn có tên gọi khác là Ninh Phúc Tự, thuộc địa phận thôn Bút Tháp, xã Đình Tổ, thị xã Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Chùa tọa lạc trên khu đất cao, rộng, bằng phẳng, nằm kề bên bờ nam Sông Đuống, có khung cảnh thiên nhiên thơ mộng.

Theo ghi chép trong sách Địa Chí Hà Bắc, chùa được xây dựng từ thời vua Trần Thánh Tông (1258-1278) và có lịch sử rất lâu đời, gắn liền với những thăng trầm của Phật giáo Việt Nam.

Cũng như nhiều ngôi chùa cổ phía Bắc, chùa Bút Tháp được xây theo kiểu nội công ngoại quốc, với các công trình kiến trúc được bố trí cân xứng, chặt chẽ ở khu vực trung tâm. Công trình ngoài cùng là tam quan, có kiến trúc giản dị. Tiếp đó là gác chuông 2 tầng 8 mái. Sau gác chuông là 7 tòa nhà nối tiếp nhau: Tiền đường, Thiên hương, Thượng điện, Tích Thiện Am, nhà Trung, Phủ thờ, Hậu đường với tổng chiều dài hơn 100 m.

Chùa đã trải qua hàng trăm năm lịch sử với nhiều đợt trùng tu, nhưng vẫn giữ được nét cổ kính và kiến trúc độc đáo, mang đậm phong cách kiến trúc thời Trần. Đây là một trong số ít những ngôi chùa còn giữ được vẻ đẹp sơ khai lúc ban đầu, là chứng nhân cho sự phát triển của Phật giáo và văn hóa Việt Nam qua các thời kỳ.

Mỗi một công trình kiến trúc ở chùa là một tác phẩm nghệ thuật khéo léo với các hoạ tiết trang trí được làm bằng các chất liệu phong phú và đa dạng như đá, gỗ, gạch. Trong đó, ấn tượng nhất là tòa Tích Thiện Am ba gian hai chái, chính giữa có hai tầng gác nhô cao với các đầu đao uốn cong.

Trong chùa còn lưu giữ gần 100 pho tượng gỗ tạc trong nhiều tư thế đứng, ngồi, quỳ với nét mặt sinh động, biểu hiện nội tâm sâu sắc với ý nghĩa Phật giáo cao cả. Cùng với điêu khắc gỗ, chùa Bút Tháp còn có trên 50 bức chạm đá phong phú hình chim thú, hoa, cây... đường nét, hình khối rõ ràng, không cầu kỳ nhưng rất tinh tế.

Một công trình bằng đá khác được coi là biểu tượng của chùa Bút Tháp đó là tháp Báo Nghiêm, là nơi thờ tự thiền sư Chuyết Chuyết. Tháp được xây dựng năm 1647 bên trong khuôn viên chùa thời vua Lê Chân Tông, cửa chính quay về hướng Nam đề dòng chữ “Báo Nghiêm Tháp”.

Tháp Báo Nghiêm trông như một cây bút gồm 5 tầng với chiều cao 13,05m, tầng đáy rộng với mái hiên nhô ra, bốn tầng trên gần giống nhau, năm góc của 5 tầng có 5 quả chuông nhỏ. Tương truyền vào năm 1876, khi vua Tự Đức qua chùa thấy có một cây tháp hình dáng khổng lồ liền gọi tên là Bút Tháp, và ngôi chùa mang tên Bút Tháp từ đó.

Bên cạnh giá trị lịch sử, kiến trúc, hiện trong chùa còn lưu giữ bốn nhóm bảo vật quốc gia là tượng Phật Bà Quan âm nghìn mắt nghìn tay được công nhận năm 2012 và ba pho tượng Tam Thế; tòa Cửu phẩm liên hoa và Hương án cùng được công nhận là bảo vật quốc gia năm 2020. Các bảo vật đều được tạo tác từ thế kỷ XVII trên chất liệu gỗ.

Tượng Phật Bà Quan Âm nghìn mắt nghìn tay được các nhà nghiên cứu đánh giá là một kiệt tác, một đỉnh cao của nghệ thuật tạc tượng trong thời kỳ Lê Trung Hưng. Tượng được làm từ chất liệu gỗ phủ sơn, cao 235 cm, thể hiện sự công phu và tài hoa của người nghệ nhân.

Tượng Phật Bà có tổng cộng 42 cánh tay lớn, trong đó hai tay chắp trước ngực theo kiểu liên hoa hợp chưởng, hai tay để trên đùi với các ngón tay đan chéo biểu tượng cho dáng thiền định và hành đạo. Đặc biệt, bức tượng còn có hơn 900 cánh tay nhỏ, dài ngắn khác nhau, xếp xung quanh như vòng hào quang tỏa ra.

Trên mỗi bàn tay nhỏ đều có một con mắt, khiến Phật Bà như đang theo dõi, nhìn thấu mọi góc cạnh của vũ trụ, mang đến cảm giác vừa uy nghi, vừa nhân từ.

Nằm cạnh bức tượng Phật Bà nghìn mắt nghìn tay là hệ thống ba pho tượng Tam thế, biểu trưng cho 3 thế hệ: Phật A di đà - chủ trì quá khứ, Phật Thích ca Mâu ni - chủ trì hiện tại và Phật Di lặc - chủ trì tương lai.

Thượng tọa Thích Thanh Sơn, Trụ trì chùa Bút Tháp chia sẻ, điều đặc biệt ở Bộ tượng tam thế Phật là toàn bộ trên kim thân của Đức tượng khắc họa những hoa văn, họa tiết chìm. Khi mùa xuân về, những hoa văn này nổi lên rất đẹp và mang hình dáng lá bồ đề.

Theo Đại Việt Sử ký toàn thư, Cửu Phẩm Liên Hoa tại chùa Bút Tháp được dựng từ thế kỷ XIV, thời Thiền sư Huyền Quang. Đây vẫn là một sự phỏng đoán bởi có thể tín ngưỡng dân tộc qua thời gian đã nhào nặn nên sự tích này, như một chi tiết làm tăng thêm "tính thiêng" về sự tồn tại lâu đời của tòa Cửu Phẩm.

Tháp được xây dựng 9 tầng với cấu trúc hình bát giác độc đáo. Mỗi tầng có tám mặt, được chạm khắc những bức phù điêu tinh xảo. Trải qua nhiều thế kỷ, điều kỳ diệu là tháp vẫn có thể xoay được mà không phát ra bất kỳ âm thanh nào, cho thấy sự tài hoa của các nghệ nhân thời xưa. Đây là tòa Cửu Phẩm Liên Hoa duy nhất còn sót lại ở Việt Nam và được mệnh danh là đẹp nhất.

Điều đáng chú ý là các hình chạm trên tòa Cửu Phẩm Liên Hoa đều mang nội dung khuyến thiện trừ ác, thể hiện các bậc Tổ truyền đăng và những bậc đại sư với các cấp độ thăng hoa khác nhau trên con đường tu đạo. Mỗi bức phù điêu đều thể hiện cảnh người và thiên nhiên hài hòa, nhịp nhàng, tạo nên bố cục như một bức họa hoàn chỉnh, với từng chi tiết tinh xảo và ngẫu hứng, góp phần làm tôn lên tính nghệ thuật của cây tháp.

Hương án chùa Bút Tháp là một trong những tác phẩm điêu khắc gỗ nổi tiếng và mẫu mực của nghệ thuật Phật giáo thời Lê Trung Hưng. Được tạc từ thế kỷ XVII, hiện chùa còn hai trong ba hương án nguyên bản, bởi một trong số đó đã bị hủy hoại trong vụ cháy năm 2015.

Thân hương án được trang trí bởi các hình tượng rồng, thể hiện qua các đường nét chạm khắc tinh xảo và sống động. Mặt hương án là tấm gỗ lớn, bề mặt được phủ sơn và đánh bóng kỹ lưỡng để bảo vệ lớp gỗ khi đặt lễ vật và đồ thờ. Xung quanh mặt hương án là các cánh sen ngửa, được chạm khắc tinh tế và xếp chồng lên nhau, tượng trưng cho đóa sen đang nở rộ. (Ảnh 3D)

Ông Nguyễn Văn Đáp, Trưởng phòng Quản lý di sản văn hóa, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh chia sẻ, Chùa Bút Tháp là ngôi chùa có giá trị to lớn, được ví như bảo tàng cổ vật. Qua công tác khảo sát, nghiên cứu, các tài liệu, hiện vật trong chùa phần lớn còn nguyên vẹn từ khi khởi dựng.